یادداشت روز : دكتر عبدالحسین زرین اكوب یادی از استاد روانشاد، دكتر زرین كوب

نویسنده: ارسطو جنیدی

عاشقان دانایی و جویندگان معرفت، فرزندان ایران زمین، درود بر شما.

امروز در دنبالهء مبحث معرفی برخی از محققان بزرگ و اندیشمندان ارجمند میهنمان در دوره معاصر و در حوزه ادبیات، به سراغ گرامی مرد والامرتبه، استاد فقید، عبدالحسین زرین كوب، می رویم. استادی برجسته و بزرگ كه حق بسیاری بر گردن پروهشهای ادبی و تاریخی ما دارند.
استاد عبد الحسین زرین كوب در سال 1301 در بروجرد متولد شد.
تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خویش به پایان برد. تحصیل در دورهٔ متوسطه را تا پایان سال پنجم در بروجرد ادامه داد و به‌دنبال تعطیلی كلاس ششم متوسطه در تنها دبیرستان شهر، برای ادامهٔ تحصیل به تهران رفت. رشتهٔ ادبی را برگزید و در سال 1319 تحصیلات دبیرستانی را به پایان برد. سپس به تدیس ادبیات در شهر زادگاهش مشغول شد.
در سال 1324، مجدداً به تهران رفت وارد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد. در سال 1327، دورهٔ لیسانس ادبیات فارسی را با رتبهٔ اول به پایان رساند، و سال بعد وارد دورهٔ دكتری رشتهٔ ادبیات دانشگاه تهران شد. در سال 1334 از رسالهٔ دكتریِ خود با عنوان نقدالشعر، تاریخ و اصول آن، كه با راهنمایی بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده‌بود، دفاع كرد. پس از آن به تدریس در رشته زبان وادبیات فارسی در دانشگاه مشغول شد. تدریس كاری بود كه استاد عاشقانه آن را می ستود و تا پایان عمر لحظه ای از آن جدا نشد. این استاد فقید، سالها به صورت مهمان با دانشگاه های بزرگ و معتبر جهان همكاری داشت و به تدریس در مراكزی چون دانشگاه های آكسفورد، پرینستون و سوربون پرداخت.
دكتر زرین كوب از استادان ممتازی است كه آثار تالیفی فراوانی از خود به جا گذاشته است. ایشان در دو حوزه به راستی پژوهشگری ارزنده بود: ادبیات و تاریخ.
گرچه این دو حوزه به مصداق دو دوقلوی همزاد هستند كه یكدیگر را معنا می بخشند. ادبیات بدون تاریخ ابتر است و تاریخ در دل ادبیات است كه بیش از هرآینه دیگر خود را متجلی می سازد. اصولاً از افتخارات دانشكده ادبیاتی كه بدیع الزمان فروزانفر و دیگر بزرگان موسسان جلیل القدر دانشگاه تهران بنا نهادند، آنست كه تمامی علوم انسانی كه به نحوی در ارتباط با ادبیات نقشی دارند، در ان دانشگاه تدریس می شد و بدون شك هیچ علمی به اندازه تاریخ، به ادبیات نزدیك نیست. زیرا هر اثر ادبی در بستری تاریخی شكل می گیرد و از دیگر سو، آثار ادبی هم از زمینه های تاریخی عصر خود متاثر هستند و هم بر روی تاریخ عصر خود اثرگذار. پس می توان نتیجه گرفت كه هر ادیب سترگ و بزرگ و اندیشمندی، یك عالم مبرّز و دانای تاریخی نیز هست.
دكتر زرین كوب با تالیف آثار ادبی و تاریخی خود، كه همگی در نقطه اوج تحقیقات عالمانه قرار دارند، سند بس معتبر و عینی این مدعا به شمار می رفت.
دكتر زرین كوب، رحمه الله علیه، مردی پركار و پژوهشگری خستگی ناپذیر بود. 44 اثر تحقیقی ایشان گواهیست بر پرتلاش بودن این دانشمند گرامی در راه شناساندن عظمت فرهنگ ایران زمین. از آنجایی كه مجال ما بسی اندك است، امروز تنها به چند اثر برتر و مهمتر ایشان اشاراتی می كنیم و عاشقان كسب دانشهای ادبی را به پیگیری این مبحث و آشنایی با دیگر آثار استاد دعوت می كنیم.
دكتر زرین كوب یكی از مولانا شناسان بزرگ دوره معاصر بودند. كتابهایی چون : بحر در كوزه، نردبان شكسته و پله پله تا ملاقات خدا، سه اثر بسیار مهم ایشان در مورد زندگی مولانا، آشنایی وی با شمس و سیر تطور اندیشه خالق مثنوی شریف است.
دكتر زرین كوب یك ایرانی به معنای واقعی كلمه عاشق وطن و میهن دوست بود. عشق او به سرزمین مقدس ایران در تمامی آثارش متجلیست. اما این عشق پاك و زلال در آثار استاد، هرگز رنگی از تعصب و خشك اندیشی و احساساتی شدن به خود نگرفته؛ به عكس، ایشان به تاریخ ایران زمین با نگاهی بس عالمانه نگاه می افكند و فراز و فرود آن را چنانكه زیبندهء یك محقق والا مقام است، بررسی و تحلیل می كند. این معنا در كتاب بسیار مشهور ایشان، (( دو قرن سكوت )) فوق العاده پررنگ است.
دو قرن سكوت داستان آتشِ خاكستر زیر آتش ملت بزرگ را ایران بعد از حمله اعراب حكایت می كند. ملتی میهن گرا و دلباخته وطن كه شیفته آیین پاك اسلام شد و هرگز آن را در تعارض با باورهای درخشان ایران باستان نیافت و با تلاشی پیگیر و عاشق وار، استقلال سیاسی، فرهنگی و زبانی خویش را دوباره زنده كرد و ایرانی مسلمان مستقل و فرهنگ ساز لقب گرفت.
این كتاب استاد به نیكویی هرچه تمام تر و دقتی بسیار تحسین برانگیز، ظلم و ستم فاجعه بار خلفای بنی امیه را نشان داده است و نیز كوششهای دلاورانهء ایرانیان را برای احیای هویت ملی خویش و دست یابی ایشان به استقلال.
این كتاب نسبتاً كم حجم اما فوق العاده مهم و ارزشمند و زیبا منبعی درجه اول و كم نظیر برای تاریخ ایران در دوقرن بعد از حمله اعراب است كه نه تنها برای محققان گ نجینه ای بسیار ارزنده و گرانسنگ به شمار می رود، بلكه برای خوانندگان عادی نیز كتابی بسیار برجسته و حائز اهمیت است كه بارها و بارها باید خواند و بهره برد و استفاده كرد و به داشتن چنین نیاكان بزرگواری فخر نمود. قلم استاد زرین كوب در این كتاب ساده و روان و به دور از پیچیدگیهای فنی است كه در دیگر آثار تخصصی استاد، به الضروره، به كار رفته است. این كتاب بی شك مهمترین و گرامی ترین اثر دكتر زرین كوب است و از زمان نگارشش تا امروز، هیچ مقاله یا كتاب عالمانه در حوزه تاریخ ایران و ادبیات دوقرن نخستِ پس از حمله اعراب نیست كه از این اثر سترگ بهره نبرده باشد و این كتاب از منابع آن به شمار نرفته باشد.
كتاب دیگر ایشان كه آن هم همواره اثر گرانسنگ و تاثیرگذار به شمار رفته، كتاب نقد ادبی ایشان است. در ادوار متاخر، كتابهای نقد ادبی بسیار زیادی به چاپ رسیده اند كه تعداد آنها شاید از صد عنوان هم بیشتر باشد، اما می توان به ضرس قاطع گفت كه تا كنون هیچ كتابی در حوزه نقد ادبی در ادبیات پارسی نوشته نشده كه به پای عظمت، جامعیّت، دقت و نگاه بسیار موشكافانهء كتاب نقد ادبی دكتر زرین كوب برسد، جز یك كتاب كه آن هم كتاب نقد ادبی دكتر سیروس شمیسا است كه این استاد بزرگوار و دانشمند گرانمایه، كه عمرشان دراز باد، خود از شاگردان دكتر زرین كوب بوده اند.
اثر دیگر ایشان كتاب زیبای ((حدیث خوش سعدی)) است كه با حجمی اندك، مطالبی پربار و فراوان را به خواننده خویش هدیه می كند.
استاد یك كتاب ارزنده با نام (( جستجو در تصوف )) نگاشته اند كه برای پرسشهای بنیادین دانشجویان و جویندگان می تواند بسیار مفید باشد. گرچه فصل اول این كتاب كه به ریشه های صوفی گری در ایران باستان می پردازد، دارای نقصها و ایراداتی نسبتاً جدی است و در آن به نكاتی فوق العاده مهم در شكل گیری تصوف باستانی ایرانیان یا اشاره نشده و یا به اشارتی كوچك و گذرا اكتفا شده، اما با این وجود پرباری فصلهای بعد و دقت مولف ارجمند در تدوین فصول دیگر كتاب كه به تصوف در ادوار اسلامی می پردازد، نقصهایی از این دست را تا حد زیادی از نظر دور می دارد.
كتاب دیگر استاد شادروان زرین كوب، كتاب ((روزگاران)) است كه درواقع خلاصه تمام تاریخ ایران زمین از آغاز تا پایان سلسله پهلوی را روایت می كند. این كتاب یكی از بهترین و ارزنده ترین كتب دكتر زرین كوب است. در حجمی به نسبت تاریخ عظیم ایران كم، خواننده این كتاب بسیار زیاد از تاریخ پر افتخار میهن مقدس خویش را فرامی گیرد. استاد در این كتاب تنها رادی اتفاقات نیست، تحلیلگر است و بررسی كننده. ایشان علل حوارث و رویدادهای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران در ادوار گوناگون را نیز مورد واكاوی قرار داده اند و بر ارزش و قدر و منزلت والای كتاب بسیار مفید خویش افزودا اند. ((روزگاران)) داستان واقعی ملتی بزرگ است كه از قله ها و دره های بزرگ تاریخ گذشته است، گاه در برابر طوفانهایی كه می توانیته اند ستونهای آسمان را نیز فرو بریزند خَم شده، اما هرگز نشكسته. ملتی كه هویت خویش را پاسداری كرده و هرآنچه گرفته، ایرانی كرده و پذیرفته و نیز اگر چیزی از ملل دیگر گرفته، ده ها برابر آن را به ایشان هدیه كرده و آموخته.
استاد فقید ما در این كتاب به زیبایی هرچه تمام تر این حقایق تاریخی را بیان داشته اند و كتابی پدید آورده اند كه رسالت بزرگ هر كتاب تاریخی را به نیكوترین وجهی به سرمنزل مقصود رسانده: بیان رك و بی پروا و بی تعارف حقایق، بدون تعصب و جهت گیری خاصی و تنها با مدارك علمی و متقن، و واكاوی علل رخ دادن حوادث. با این مقدمات است كه وقتی خواننده با كتاب انس می گیرد، آهسته آهسته، مِهر میهن در دلش پررنگ تر و باشكوه تر می شود. عشق و مهری از سر اوج دانایی و آگاهی، و نه از سر تعصب جاهلانه و بی دلیل و بی منطق.
از دیگر كتب مهم استاد نی توان به كتاب (( پیر گنجه در جستجوی ناكجا آباد )) اشاره كرد كه به زندگی و آثار شاعر بزرگوار ایران زمین، نظامی گنجه ای اختصاص دارد و بررسی تحلیلی آثار نظامی در این كتاب بسیار درخور توجه است.
كتابی كه به عنوان واپسین اثر استادشادروان بدان اشاره می كنیم كتاب مستطاب (( با كاروان حلّه )) است كه یك دوره نقد ادبی فشرده و عملی در باب مهمترین آثار ادبیات درخشان پارسی از طلوع آن تا امروز را شامل می شود. استاد در این كتاب از هر شاعر بزرگ و مهمی در طول عنر هزار و دویست ساله ادبیات پارسی، یك قطعه را برگزیده و با تحلیلی خاص و دقتی كه از این مرد بزرگ سراغ داریم به بررسی این قطعات برگزیده می پردازد. از رودكی تا بهار و اخوان از قرن دوم و سوم هجری تا امروز. این كتاب جلیل، به قدری محبوب اهل نظر است كه بعدها صدها عنوان كتاب به تقلید ان نگارش یافته اما هیچ یك درخشش كار استاد فقید زرین كوب را هرگز پیدا نكرده اند. در واقع می توان گفت آنچه در كتاب تقد ادبی استاد به صورت نظری و تئوری بیان شده در این كتاب به صورت عملی جامه بر تن كرده است.
این اشارتی بس كوتاه بود به تعدادی اندك از كتب بسیار برجسته و ممتاز بزرگمردی كه به معنای واقعی كلمه كم نظیر بود و كتب درخشان وی همواره چراغ روشنگر اهل دانایی در حوزه ادبیات و تاریخ محسوب می شوند. كتبی بسیار عالمانه و خواندنی كه همواره راهنمای اهل دانش و ادب به شمار می روند و هیچ عاشق ادبیات و جوینده تاریخی نیست كه از گشت و گذار در باغهای اندیشه استاد زرین كوب با توشه ای پر از میوه های معرفت باز نگردد و ما امروز به بعضی از مهمترین آثار این دانشمند والامقام اشاره كردیم.
سرانجام روان بلند استاد در بیست و چهارم شهریورماه سال 1378 در تهران كالبد تن را رها كرد و به جهان مینو در، خُرامید و تن پاكش در قطعه هنرمندان بهشت زهرا آرام گرفت و زبان شیرین پارسی و تاریخ بی همتای ایران زمین را در سوك فرزندی دانشمند و ادیبی كم نظیر نشست. یادش درخشان باد و آثار ذی قیمتش همواره در دستان عاشقان فرهنگ اهورایی ایران زمین.
در فرصتهای بعدی باز هم به دیگر بزرگان عرصه تحقیق در دوره معاصر خواهیم پرداخت.

و درود بر زبان پارسی و عاشقان فرهنگ جاودانه ایران زمین و درود بر پژوهشگران این مرز و بوم كه مقام والای ایرانی بودن را چه نیكو به ما یادآور می شوند....