سفرنامۀ بابوشكین از آثاری ست كه می‌تواند به روشن‌شدن فضای مناسباتی و ارتباطی بین دو كشور شوروی سابق و ایران در سال‌های 1918 تا 1920 كمك شایانی كند.
نویسنده : مهرنوش محتشمی
در سال 1918 میلادی ، جمهوری تركستان، هیئتی سیاسی ـ تجاری را به ریاست "یفیم آدریانوویچ بابوشكین" رهسپار ایران كرد. پیش از این هم هیئت‌هایی از روسیه شوروی به ایران آمده بود؛ از جمله هیئت سیاسی كالامیتسف كه اعضای آن كشته یا اعدام شدند. اما هیئت سیاسی بابوشكین تنها گروه سیاسی بود كه با پای پیاده از مرزهای شمال شرق به ایران آمدند.
در یادداشت‌های رسمی دولت شوروی كه برای بریتانیای كبیر ارسال شده اسامی رییس و اعضای این هیئت اعزامی‌آمده، ولی تاریخ و سرگذشت این هیئت تاكنون بررسی جدی نشده و ناشناخته مانده است. این اثر به اولین هیئت سیاسی و دیپلماتیك روسیه شوروی اختصاص دارد كه در گیرودار جنگ‌های میهنی از تركستان شوروی به ایران اعزام شد.
بابوشكین انقلابی كهنه‌كار ، ریاست این گروه را برعهده داشت.هیئت سیاسی بابوشكین اولین هیئت اعزامی از شوروی (تركستان) به خارج از مرزهای آن كشور بود كه توانست به ایران بیاید. این هیئت از مرزهای شمال شرق وارد شدند. هدف اصلی از اعزام این هیئت به خراسان، بركناری كنسول تزاری (نیكولسكی) و خرید كالاهای مورد نیاز برای ارسال به تركستان شوروی بود. متن این سفرنامه ، شرح مناسبات سیاسی ایران و شوروی در قالب ارسال نمایندگان سیاسی به ایران و سوءرفتارهای دولت ایران است: دولتی كه در چنگال استعمارگران انگلیس گرفتار آمده و در نهایت مجبور است قرارداد 1919 میلادی را امضا كند و تسلیم شود.
قلمرو زمانی حوادثی كه در این سفرنامه آمده از اواخر سال 1917 تا سال 1919 را دربر دارد. نویسنده سفرنامه یعنی بابوشكین سعی دارد بر پایه اسناد و مدارك ، تصویری از یكه‌تازی انگلیس‌ها در سراسر ایران و آنچه منجر به اشغال تمام و كامل ایران و آماده‌سازی زمینه برای تحمیل قرارداد 1919 شد، ارائه دهد. ایران در این ایام میدان عملیات سوق‌الجیشی انگلیس‌ها و عرصه تركتازی آنان از خراسان به قلب تركستان بود. در داخل هم تلاش‌های همه‌جانبه برای به‌نتیجه رساندن و امضای قرارداد 1919 به سرسپردگی وثوق‌الدوله جریان داشت.
اطلاعات ارزشمندی كه در این كتاب گرد آمده از منابع پراكنده و گوناگونی اخذ شده است: منابع بایگانی دولتی ازبكستان شوروی (سابق) كه توسط مدیریت بایگانی در اختیار مؤسسه شرق‌شناسی فرهنگستان علوم شوروی (سابق) قرار گرفته؛ پژوهش‌های ارزشمند میتروخین كه مدت پنج سال در بایگانی ملی كشور هند كار كرده و مداركی را در این‌باره جمع‌آوری كرده و در اختیار نویسنده قرار داده است؛ این اطلاعات، عمدتاً گزارش‌های محرمانه كارگزاران انگلیس در هند را شامل می‌شود. همچنین از تعدادی منابع انگلیسی و كتاب‌هایی كه درباره این مأموریت سخن گفته‌اند نیز استفاده شده است.
از دیگر نكته‌های مهم در برحه زمانی این سفرنامه ، تلاش همه‌جانبۀ انقلابیون روس یا بلشویك‌ها در مجامع عمومی و صدور اعلامیه‌ها با هدف زدودن خاطرات ناخوشایند سلطه تزارها از ذهن ملت ایران است كه بنا بر دلایل گوناگون از جمله نفوذ انگلیسی‌ها در ایران مورد بی‌توجهی قرار گرفت.
همچنین در این سفرنامه ارزشمند، نحوۀ خروج ارتش تزاری از ایران به دلیل وقوع انقلاب 1917 میلادی ، بنا به دستور دولت مركزی و اشغال هم‌زمان منطقه مرزی خراسان به‌ویژه شهر مقدس مشهد و تمام ناحیه مرزهای شرقی ایران از دریای پارس تا سواحل كاسپین توسط انگلیسی‌ها، در این كتاب تصویر شده است.
بیهوده نیست كه فرهنگستان علوم شوروی سابق این كتاب را با عنوان «برگی ارزشمند و منتشرنشده از تاریخ دیپلماسی شوروی سابق» منتشر كرده است.
