در وصف بزرگ مرد تاریخ علم ایران

زندگینامه زكریای رازی
نام وی محمد و نام پدرش زكریا و كنیه‌اش ابوبكر است. هر چند ابوبكر نام است و كنیه استفاده نمی‌شود. مورخان شرقی در كتاب‌هایشان او را محمد بن زكریای رازی خوانده‌اند، اما اروپاییان و مورخان غربی از او به نام‌های رازس Rhazes=razes و الرازی Al-Razi در كتاب‌های خود یاد كرده‌اند.

به‌گفتهٔ ابوریحان بیرونی وی در شعبان سال 251 هجری (865 میلادی) در ری زاده شد و دوران كودكی و نوجوانی و جوانی‌اش در این شهر گذشت. چنین شهرت دارد كه در جوانی عود می‌نواخته و گاهی شعر می‌سروده‌است. بعدها به زرگری و سپس به كیمیاگری روی آورد. وی در سنین بالا علم طب را آموخت. بیرونی معتقد است او در ابتدا به كیمیا اشتغال داشته و پس از آنكه در این راه چشمش بر اثر كار زیاد با مواد تند و تیزبو آسیب دید، برای درمان چشم به پزشكی روی آورد.

در كتاب‌های مورخان اسلامی آمده‌است كه رازی طب را در بیمارستان بغداد آموخته‌است. در آن زمان، بغداد مركز بزرگ علمی دوران و جانشین دانشگاه جندی‌شاپور بوده‌است و رازی برای آموختن علم به بغداد سفر كرد و مدتی نامعلوم در آن‌جا اقامت گزید و به تحصیل علم پرداخت و سپس ریاست بیمارستان «معتضدی» را برعهده گرفت.

پس از مرگ معتضد، خلیفهٔ عباسی، به ری بازگشت و عهده‌دار ریاست بیمارستان ری شد و تا پایان عمر در این شهر به درمان بیماران مشغول بود. رازی در آخر عمرش نابینا شد، دربارهٔ علت نابینا شدن او روایت‌های مختلفی وجود دارد؛ بیرونی سبب كوری رازی را كار مداوم با مواد شیمیایی چون بخار جیوه می‌داند. رازی در تاریخی بین 5 شعبان 313 (قمری) ه‍. ق* تا 313 ه‍.ق در ری وفات یافته‌است. مكان اصلی آرامگاه رازی نامعلوم است.

اخلاق و صفات زكریای رازی
رازی مردی خوش‌خو و در تحصیل كوشا بود. وی به بیماران توجه خاصی داشت و تا زمان تشخیص بیماری دست از آن‌ها برنمی‌داشت و نسبت به فقرا و بینوایان بسیار رئوف بود. رازی، برخلاف بسیاری از پزشكان، كه بیشتر مایل به درمان پادشاهان و امرا و بزرگان بودند، با مردم عادی بیشتر سروكار داشته‌است.

ابن‌الندیم در كتاب الفهرست خود می‌گوید: «تفقد و مهربانی به همه كس، به‌ویژه فقرا و بیماران داشته، از حالشان جویا، و به عیادتشان می‌رفت و مقرری‌های كلانی برای آن‌ها گذاشته‌بود.» رازی، در كتابی به نام صفات بیمارستان، این عقیده را ابراز می‌دارد كه هر كس لایق طبابت نیست و طبیب باید دارای صفات و مشخصه‌های ویژه‌ای باشد.

رازی دربارهٔ جاهل عالم‌نما افشاگری‌های متعددی صورت داده‌است و با افراد كم‌سواد كه خود را طبیب می‌نامیدند و اطرافیان بیمار كه در طبابت دخالت می‌كردند به‌شدت مخالفت می‌كرد و به‌همین‌سبب مخالفانی داشت.

استادان و شاگردان زكریای رازی
دربارهٔ استادان و پیش‌كسوت‌های رازی میان كارشناسان و تاریخ‌نویسان اتفاق نظر وجود ندارد. گروهی او را شاگرد علی بن ربن طبری و ابوزید بلخی می‌دانند اما عده‌ای دیگر بنا بر شواهد و دلایلی این موضوع را رد می‌كنند.

ناصرخسرو در زادالمسافرین صفحهٔ 98 از شخصی به نام ایرانشهری به‌عنوان «استاد و مقدم» محمد زكریا نام می‌برد اما هیچ نشانی از این شخص به‌دست نیامده‌است. از این نام‌ها به عنوان شاگردان رازی یاد شده‌است: یحیی بن عدی، ابوالقاسم مقانعی، ابن قارن رازی، ابوغانم طبیب، یوسف بن یعقوب، محمد بن یونس و ابوالحسن طبری.

تاریخ تولد و مرگ زكریای رازی
مهم‌ترین سند تاریخی دربارهٔ تولد و مرگ رازی كتاب فهرست كتب رازی نوشتهٔ ابوریحان بیرونی است. در این كتاب، تولد رازی در ماه شعبان 251 (قمری) ه‍.ق (سپتامبر 865 م) و مرگ او در پنجم شعبان 313 ه‍.ق (31 اكتبر 925 م) ثبت شده‌است. ضمناً «در این رساله ابوریحان علاوه بر آن‌كه صریحاً تاریخ تولد و وفات رازی را متذكر شده، مدت عمر او را به سال قمری شصت‌ودو سال و پنج روز و به شمسی شصت سال و دو ماه و یك روز به‌طور دقیق آورده‌است.»