گفتگو با دكتر بهروز بختیاری زبان شناس و عضو هیئت علمی برنامه ققنوس
دكتر بختیاری در این برنامه در مورد استاد ناتل خانلذی صحبت كرد و گفت :
در تاریخ گسستی برای وصف او در بین ادبا و مردم به وجود آمده است كه شاید دلیلش سناتور برودنشان در دولت وقت است. بختیاری درادامه افزود :
پرویز ناتـل خانلری در سال 1334 معاون وزارت كشور (در دورهٔ وزارت اسدالله علم) شد. از همان دوران سناتور انتصابی مازندران شد و چند دوره تا سال 1357 در آن سمت بود. از شهریور 1341 تا بهمن 1342 مقام وزارت فرهنگ را در كابینهٔ اسدالله علم داشت. در مقام وزارت فرهنگ، طرح ایجاد سپاه دانش را پیشنهاد كرد و به تصویب رساند و اجرای آن را آغاز كرد.
بی‌تردید مهمترین خدمت خانلری به فرهنگ ایرانی، تأسیس بنیاد فرهنگ ایران با جلب همكاری عده‌ای از پژوهشگران بود كه در سال 1344 آغاز به كار كرد. بنیاد فرهنگ ایران در مدت فعالیت خود بیش از سیصد عنوان كتاب را منتشر كرد كه غالب آنها متون و تحقیقات مهمی در جنبه‌های مختلف ادبی و تاریخی و علمی بود. ریاست بنیاد فرهنگ از ابتدای تأسیس تا سال 1357 به عهده خانلری بود. خانلری همچنین ریاست فرهنگستان ادب و هنر ایران را به عهده داشت. مدتی نیز مدیر كلی سازمان پیكار با بیسوادی را به عهده گرفت. پس از انقلاب اسلامی پرویز ناتل خانلری به مدت صد روز زندانی شد و از همهٔ فعالیت‌های رسمی و دانشگاهی كناره گرفت. پرویز ناتل خانلری در شهریور 1369 پس از یك دوره بیماری طولانی در 77 سالگی در تهران درگذشت.
دستاوردها و آثار
مجله سخن
از كارهای ارزشمند خانلری انتشار مجله سخن از سال 1322 تا 1357 بود كه جمعاً 27 دوره منتشر شد. شماره اول مجله به صاحب امتیازی ذبیح‌الله صفا منتشر شد، اما با رسیدن خانلری به سی سالگی صاحب امتیازی مجله به او منتقل شد. مجله سخن بخصوص در دوره‌های اول خود دریچه‌ای به روی ادبیات جهان بود و محلی برای انتشار آثار نویسندگان تازه‌نفس و شاعران نوگرا بود، و نقش بسزایی در جهت‌گیری ادبیات فارسی در دوره معاصر داشت.
روش خانلری و نوشته‌های او در سخن، راهگشای جوانان مستعد شد. بسیاری از نویسندگان و شاعران نامدار چون جلال آل‌احمد، محمدعلی اسلامی ندوشن و بهرام صادقی اولین اثرشان در مجلهٔ سخن به چاپ رسید. مجلهٔ سخن در دوران دراز انتشار خود دو نسل از شاعران، مترجمان، محققان، داستان‌نویسان و ناقدان را تربیت كرد.
دستور زبان فارسی
دستور زبان فارسی خانلری اولین بار در سال 1343 به‌عنوان كتاب درسی دبیرستانی به چاپ رسید و سال‌ها در دبیرستان‌ها تدریس می‌شد، و بعداً مورد تجدید نظر قرار گرفت و در دانشگاه‌ها نیز تدریس شد. نوآوری عمده‌ای كه در اولین نگاه در دستور زبان فارسی تألیف خانلری به چشم می‌خورد، این است كه برخلاف دستورهای پیشین كه مبنای بحث خود را اجزای جمله و تعریف انواع كلمه قرار می‌دادند و سپس به تركیب جمله می‌رسیدند، در دستور خانلری كوچكترین واحد گفتار كه منظور گوینده یعنی رساندن پیام را برآورده می‌سازد و جمله خوانده می‌شود مبنای بحث قرار می‌گیرد، و سپس این واحد گفتار به دو قسمت اصلی تقسیم می‌شود كه هر یك شامل اجزای كوچك‌تری است، و پس از آن به شناخت یك‌یك اجزای هر قسمت می‌رسد. دستور زبان خانلری بر پایه زبان‌شناسی و با توجه به روح زبان فارسی تدوین شد. و می‌توان گفت اولین دستور زبان فارسی بر بنیاد زبان‌شناسی در ایران است. در این دستور، بسیاری از اصطلاحات درست و بجای زبان‌شناسی كه اكنون در زبان‌شناسی و دستور زبان رایج است، مانند نهاد، گزاره، عملكرد، پایه، پیرو، وابسته و نظایر آن از برساخته‌های اوست.
تاریخ زبان فارسی
اثر مهم و ماندگار دیگر خانلری، تاریخ زبان فارسی است كه تاكنون تنها كتاب مرجع در این زمینه به حساب می‌آید. بنای كتاب دستور زبان فارسی بر 5 جلد ریخته شده بود كه زبان ایرانیان را از زمان كهن تا دوره معاصر دربرمی‌گرفت. جلد اول شامل اصطلاحاتی بود درباره زبان ایرانی باستان و فارسی میانه تا ورود اسلام. جلد دوم مشتمل بر زبان‌ها و گویش‌هایی بود كه بعد از اسلام در قلمرو ایران‌زمین شكل گرفته و تكامل پیدا كرده‌است. این دوره به قرن هفتم هجری ختم می‌شود. جلد سوم ویژگی‌های نحوی و لغوی و آواشناسی دوره دوم زبان فارسی دری یعنی بعد از استیلای مغول را شامل می‌شود. این دوره به قرن سیزدهم خاتمه می‌یابد و از دوره‌های تأثیرگذار در زبان فارسی معاصر است. جلد چهارم درباره زبان فارسی معاصر و تحول و دگرگونی آن است و جلد پنجم درباره زبان فارسی در كشورهای همسایه مانند تاجیكستان، افغانستان و شبه‌قاره‌است. خانلری در دوره حیات خود موفق شد تنها جلد اول و دوم آنرا در چندین مجلد به تألیف درآورد كه آثار پرارزش و ماندگار این حوزه‌است. همچنین او طرح جامعی بر همین اساس ابزار زبان فارسی برای تألیف فرهنگ لغت پایه‌گذاری كرده بود كه تنها موفق شد بخشی از دوره اول را آماده كند و به چاپ برساند.
فرهنگ تاریخی زبان فارسی
از دیگر كارهای عمدهٔ خانلری، طرح‌ریزی تألیف و انتشار «فرهنگ تاریخی زبان فارسی» بود. در این نوع فرهنگ برخلاف روش رایج فرهنگ‌نگاری كه مآخذ اصلی مورد استفاده در آن، فرهنگ‌های موجود است، مؤلفان نخست همه متن‌های موجود در زبان را به ترتیب تاریخی از پی هم قرار می‌دهند و واژه‌ها و معنی‌های گوناگون آنها را نه از روی فرهنگ‌های دیگر بلكه از متن‌ها بگیرند. بدین ترتیب روشن خواهد شد كه هر واژه دست كم در زبان مكتوب از چه تاریخی وارد شده و هر یك از معنی‌های گوناگون آن از چه روزگاری بر جا مانده‌است. وجود چنین فرهنگی در هر زبان، شناسنامهٔ تاریخی یك‌یك واژه‌های آن زبان است و فایده‌های در دست داشتن چنین سندی برای زبان‌شناسان و ادیبان و محققان و شاعران چندان فراوان و گوناگون است كه در آغاز كار نمی‌توان تمام آنها را پیش‌بینی كرد.
دكتر خانلری طرح تهیهٔ فرهنگ تاریخی زبان فارسی را تهیه كرد و آن را در بنیاد فرهنگ ایران به موقع اجرا گذاشت. همكاران این طرح بزرگ را كه تعدادشان انگشت‌شمار بود با تحقیق و تجسس بازشناخت و گروهی جوانان علاقه‌مند را به این كار برگماشت. نخستین جلد فرهنگ تاریخی زبان فارسی در سال 1357 انتشار یافت. جلد دوم آن نیز به زیر چاپ رفته بود كه با كناره‌گیری خانلری معلق ماند و به سرنوشت نامعلومی دچار شد.
غزل‌های حافظ
پرویز ناتل خانلری در مقدمهٔ كتاب غزل‌های حافظ در سال 1337 اظهار امیدواری كرده بود كه با استفاده از نسخه‌های كهن، دیوان كامل حافظ تهیه و منتشر گردد. این فكر پس از بیست و دو سال تحقق یافت و در سال 1359 دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ توسط بنیاد فرهنگ ایران انتشار یافت. دكتر خانلری در تنظیم دیوان حافظ متن 486 غزل حافظ را پس از بررسی و مقایسهٔ ضبط 14 نسخهٔ اساس خود به ترتیب حروف تهجی قافیه‌های غزل‌ها در صفحات سمت راست كتاب قرار داده‌است. در صفحات مقابل برای هر غزل نخست نشانه‌های معرف نسخه‌هایی كه آن غزل را درج كرده‌اند در بالای صفحه و به دنبال آن ترتیب ابیات آن غزل در نسخه‌های مأخذ، و سپس اختلاف نسخه‌ها در ضبط كلمات و عبارات در مورد هر بیت نقل گردیده‌است. دیوان حافظ چاپ خانلری، با وجود چندین ویرایش دیگر از غزل‌های حافظ كه طی سی سال پس از آن انتشار یافته‌است، اعتبار خود را حفظ كرده و مورد استفادهٔ محققان است.
شاعری
خانلری خود با آن كه در جوانی در شاعری گرایش‌هایی مشابه نیما یوشیج داشت، ولی با مطالعه بیشتر به این نتیجه رسید كه عروض فارسی ظرفیت‌های گسترده‌ای دارد و آن‌چه نیازمند تغییر و تحول است، زبان شعر است كه باید امروزی شود. مجموعه اشعار او با نام «ماه در مرداب» در سال 1343 انتشار یافت و بارها تجدید چاپ شد.
شعر «عقاب» او كه به صادق هدایت تقدیم شده، از زیباترین و پرمحتواترین نمونه‌های شعر معاصر ایران است كه این گونه آغاز می‌شود:
گشت غمناك دل و جان عقاب چو ازو دور شد ایام شباب
دید كش دور به انجام رسید آفتابش به لب بام رسید
باید از هستی دل برگیرد ره سوی عالم دیگر گیرد...
دكتر بختیاری در پایان خانلری را بزرگ زاده ادبیات ایران دانست و گفت خدمات او به ادبیات ایران فراموش ناشدنی است.
