شعری برای وطن

در شهریور 1323 كه نیروهای انگلیسی و دیگر متفقین، تهران را اشغال كرده بودند، یك سرباز انگلیسی به یك افسر نظامی ایرانی، سیلی محكمی می‌زند. «حسین گل گلاب»، پس از دیدن این صحنه، با چشمان اشك‌آلود به دیدن روح الله خالقی، موسیقیدان می‌رود و ماجرا را تعریف می‌كند و می‌گوید: كار ما به اینجا رسیده كه سرباز اجنبی توی گوش نظامی ایرانی می‌زند؟

شاید شما هم هر بار كه با شنیدن سرود «ای ایران،‌ ای مرز پرگوهر»، احساس غرور و بزرگی كرده‌اید و نیرویی حماسی، سراپای وجودتان را در بر گرفته باشد؛ مشتاق شده‌اید تا بدانید این سرود از سروده‌های كیست و چگونه و در چه چهارچوب سیاسی و اجتماعی شكل گرفته است،برنامه « هنرنامه » پنجشنبه 3 آذرماه در سالروز در گذشت شاعر ای ایران به معرفی و بررسی این قطعه پرداخت.

نقل شده است، در شهریور 1323 كه نیروهای انگلیسی و دیگر متفقین، تهران را اشغال كرده بودند، حسین گل گلاب در خیابان هدایت می‌بیند كه یك سرباز انگلیسی در حال كتك زدن و فحاشی به یك بقال ایرانی است. حتی به یك افسر نظامی هم كه به قصد مداخله وارد ماجرا می‌شود، سیلی محكمی می‌زند. گل گلاب، پس از دیدن این صحنه، با چشمان اشك‌آلود به دیدن روح الله خالقی، موسیقیدان می‌رود و ماجرا را تعریف می‌كند و می‌گوید:

«كار ما به اینجا رسیده كه سرباز اجنبی توی گوش نظامی ایرانی می‌زند؟» روح الله خالقی می‌گوید: ناراحتی تأثیری ندارد. بیا كاری كنیم و سرودی بسازیم.‌‌ همان جا مرحوم گل گلاب شروع به زمزمه شعری می‌كند كه با تكمیل آن خالقی موسیقی را می‌نویسد. بنان نیز آن را می‌خواند. ظرف یك هفته، تصنیف ای ایران با یك اركستر بزرگ ساخته می‌شود. ای ایران بار‌ها در زمان زندگی خالقی و شاعرش، گل گلاب، اجرا شد؛ آن هم در اركستری كه بیشتر توسط هنرجویان هنرستان موسیقی در دوره مدیریت خالقی تشكیل شده بود و چهره‌های آشنایی چون ارفع اطرایی، هوشنگ ظریف، افلیا پرتو، گلنوش خالقی و انوشیروان روحانی در آن بودند و حتی پای این سرود به سینما هم كشیده شد.

این قطعه را روح الله خالقی آهنگساز نامدار روی شعری از حسین گل گلاب ساخت. ویژگی شعر ‌ای ایران آن است كه همه واژگان آن به زبان فارسی است و واژگان بیگانه در آن راه نیافته و در فضایی حماسی و در آواز دشتی ساخته شده است.

گفته می‌شود، ملودی اصلی و پایه‌ای كار از برخی نغمه‌های موسیقی بختیاری ـ كه از فضای حماسی برخوردار است، گرفته و با پرداخت و تنظیم حرفه‌ای زنده یاد خالقی، این سرود در اجرای نخست به صورت كر خوانده شد، اما ساختار محكم شعر و موسیقی آن سبب شد تا در دهه‌های بعد، خوانندگان آن را تك‌خوانی اجرا كنند.
حسین گل گلاب كیست؟

حسین گل‌گلاب، ادیب و ترانه‌سرا و سازنده سرود معروف «ای ایران،‌ای مرز پرگهر» در سال 1276 در تهران متولد شد و تحصیلات را در مدرسه علمیه و دارالفنون گذراند.

او فرزند ابوتراب خان (مصورالملك)، نقاش زمان قاجار بود كه به ادامه تحصیل فرزندش بسیار علاقه داشت.

حسین گل‌گلاب با همكاری كلنل كاظم وزیری و علینقی خان وزیری به كار موسیقی پرداخت و برای تعلیم تار به كلاس او می‌رفت.

همچنین چند تن از معلمین دارالفنون فرانسوی بودند كه گل گلاب نزد آن‌ها فرانسه آموخت و چون شاگرد برجسته‌ای بود، به همراه تحصیل به كار تدریس هم پرداخت.

حسین گل‌گلاب، نخستین نویسندهٔ كتاب درسی طبیعی در ایران بود. او از سال 1304 تا سال 1317 دوازده جلد كتاب در رشته جغرافیا و طبیعی نوشت كه در مدارس تدریس می‌شد. حسین گل‌گلاب از سال 1307 مسئول تحقیقات علمی گیاه‌شناسی شد و از زمان تاًسیس دانشگاه تهران تا سال 1345 به تدریس اشتغال داشت و هیچ گاه گرد سیاست و تجارت نگشت.

حسین گل‌گلاب در فرهنگستان ایران عضویت داشت و لغات بسیاری به ویژه در رشته علوم طبیعی پیشنهاد كرد كه تصویب شد و اكنون در زبان فارسی رواج كامل دارد.

وی همچنین آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذارده است.

حسین گل‌گلاب در 86 سالگی به تنظیم فرهنگ‌نامه و بیولوژی و گیاهان ایران اشتغال داشت كه عمرش وفا نكرد و معلوم نیست كه مطالعات او به كجا رسید.
شاید هر كدام از ما چندین بار بدون اینكه نام خالق اثر را بدانیم «ای ایران»،را شنیده باشیم، اثری كه استاد بنان خوانده‌ است و یكی از مشهورترین آثار آهنگسازی روح الله خالقی، بر روی شعر حسین گل گلاب است

ای ایران مشهورترین آهنگ حماسی میهنی ایرانیان و به نوعی یك سرود ملی برای ما به حساب می آید. این آهنگ بسیار زیبا اولین بار سال 1323 اجرا شده است و همچنین در آلبوم شاخه گل 10 نیز گنجانده شده است.
برنامه « هنرنامه » با اجرای كارشناسی؛ حامد موسوی، كارشناس تفال فال حافظ ؛ استاد باقر خلیلی و تهیه كنندگی حسین رحمانی، پنج شنبه ها ساعت 15 تا 16 از رادیو فرهنگ پخش می شود.

ای ایران ای مرز پر گهر
ای خاكت سرچشمه هنر
دور از تو اندیشه بدان
پاینده مانی و جاودان
ای … دشمن ار تو سنگ خاره‌ای من آهنم
جان من فدای خاك پاك میهنم
مهر تو چون شد پیشه‌ام
دور از تو نیست اندیشه‌ ام
در راه تو ، كی ارزشی دارد این جان ما
پاینده باد خاك ایران ما

سنگ كوهت دُر و گوهر است
خاك دشتت بهتر از زر است
مهرت از دل كی برون كنم
برگو بی مهر تو چون كنم
تا … گردش جهان و دور آسمان بپاست
نور ایزدی همیشه رهنمای ماست
مهر تو چون شد پیشه ام
دور از تو نیست، اندیشه ام
در راه تو، كی ارزشی دارد این جان ما
پاینده باد خاك ایران ما

ایران ای خرم بهشت من
روشن از تو سرنوشت من
گر آتش بارد به پیكرم
جز مهرت بر دل نپرورم
از … آب و خاك و مهر تو سرشته شد دلم
مهرت ار برون رود چه می شود دلم
مهر تو چون شد پیشه ام
دور از تو نیست اندیشه ام
در راه تو، كی ارزشی دارد این جان ما
پاینده باد خاك ایران ما