كتاب رادیو فرهنگ،پژوهشی است درباره ی نخستین رسانه ی«گرم» (رادیو )ایران كه زیرنظرو ویرایش علمی مسعودعابدین نژادوبا همكاری جمعی ازنویسندگان و پژوهشگران انجام شده است دراین نوشتارهرروزفصلی ازكتاب« رادیو فرهنگ» رادربخش«درقلمرو فرهنگ»می نگاریم.
نویسنده: اسمر تو بك
پس از شكست نهضت مشروطه در اواخر حكومت قاجار ، زمینه های لازم برای ظهور حكومت سیاسی مبتنی بر قدرت نظامی در ایران فراهم شد. رضا خان كه وزارت جنگ را بر عهده داشت پس از كودتای سوم اسفند سال 1299 ظاهراً مجری سیاست های نوگرایانه در ایران شد و با اصلاحاتی در حوزة نظامی ، نخبگان ایرانی را متوجه خود ساخت .
ضعف نظامی ایران نكته ای بود كه از شكست ایرانیان در جنگ با روس ها در زمان فتحعلی شاه موردتوجه قرار گرفته بود. از همین رو اصلاحات نظامی در سرلوحة اقدامات عباس میرزای ولیعهد قرار گرفت. ناسیونالیسم ایرانی هم از همین قسمت ضربه پذیر بود و در دوران مشروطه درمقابل قدرت های بیگانه دست و پا بسته می نمود. تحقیری كه در اشغال ایران در این سال ها به ایرانیان تحمیل شد به خاطرة جمعی ایرانیان در تنفر از روس و انگلیس تبدیل شده است .همین نیاز بود كه رسیدن رضاخان سردار سپه به قدرت را تسهیل
می كرد. موفقیت او در حوزة نظامی همراه با رعبی كه در عرصة سیاست ایجاد كرده بود ، دست به دست هم داد تا او برنده ی نهایی صحنة سیاست ایران باشد . آنچه در ابتدای سلطنت رضاشاه به نام طرح اصلاحات مملكتی به او داده شد، نشانه انتظاری است كه برخی از گروه های اجتماع از وی داشته اند. در این طرح عرفی كردن حكومت به نام تفكیك كامل قوای سیاسی از قوای روحانی و مداخله نكردن عملی روحانیان در امور و از میان بردن نفوذ آنان درخواست شده بود . اصلاحات در حوزة فرهنگ ازجمله مسائل مهمی است كه در این طرح ذیل معارف مورد توجه قرار گرفته است: «ایجاد مدارس ابتدایی و اجباری كردن تحصیلات پس از دایرشدن آن برای ذكور و اناث و همچنین ایجاد مدارس صنعتی كه مستلزم به كارانداختن بیكارها و ترویج اصول تمدن جدید خواهد بود، وحدت زبان مملكتی و ترویج ز بان فارسی در تمام مملكت به وسیلة مدارس، فرستادن عده ی معینی شاگردان همه ساله به اروپا برای آموختن صنایع مختلف ، تهیه كتب مقدماتی مفید برای تدریس در مدارس و قدغن كردن استعمال كتب امروزه كه فوق العاده بد تنظیم شده اند، ایجاد دارالتألیف و مدارس موسیقی و نقاشی برای ایجاد روح تازه و خارج كردن جامعه از خمودت فعلی ازجمله پیشنهادهایی است كه در طرح اصلاحات مملكتی به رضاشاه آمده است »(اسناد و مكاتبات تیمورتاش ،1383: 194-192 )
آنچه در این طرح چشمگیر است، توجه به دو شاخصه ی مهم ناسیونالیسم و تجدد از طریق فرهنگ است. درواقع فرهنگ مهم ترین انتقال دهندة آرمان پهلوی به لایه های اجتماع و ایجاد هویت ملی بود.
با توجه به آنچه در برنامة اصلاحی داده شده به رضاشاه در ابتدای سلطنتش آمده بود و تأكیدی كه حزب ایران نو بر محوریت رضاشاه در حیات ایران داشت، می توان آرمان رژیم پهلوی را مبتنی بر ناسیونالیسم ، تجدد غربی، شاه پرستی و تشكیل حكومت عرفی( سكولار ) دانست . شاه پرستی با آرمان مشروطه مباینت داشت و عرفی گرایی، روحانیان را به نام یك قشر فعال اجتماعی از صحنة سیاست و اجتماع حذف می كرد. ( مختاری اصفهانی ، 1388 )
در دنیای امروز ،قدرت سیاسی برای ترویج آرمان مورد نظرخود از رسانه ها بهره ی فراوان می برد. این رسانه ها هستند كه آرمان قدرت سیاسی را به ارزش و هنجار جامعه تبدیل می كنند. بنا بود كه سازمان پرورش افكار با ایجاد رسانه های گوناگون با توده های مردمی ارتباط برقرار كند و واسطة دولت و ملت شود، آن هم در روزگاری كه شكاف میان این دو عمیق شده بود. به نظر می رسد كه سازمان پرورش افكار جانشینی برای نهادهای سنتی جامعه در راهبری توده ها بود. اگر نهاد روحانیت از طریق منبر و با سلسله مراتب وعاظ، امامان جماعت و روحانیون ساكن در شهر و روستا با توده ها در ارتباط بود، حكومت بایستی نهادی در مقابل آن ایجاد می كرد ؛ به طوری كه قبلاً از طریق مؤسسه وعظ و خطابه سعی كرده بود ارتباط نهاد روحانیت با توده ها را به اختیار خود درآورد. اكنون درصدد بود كه آن را به گوشة انزوا براند. چنان كه با اصلاح نظام قضایی، محاكم شرع علما را به تعطیلی كشاند و با اصلاح نظام آموزش و توسعة آن در سراسر كشور سعی كرد كه روحانیان را از این عرصه حذف كند. حال با ایجاد سازمان پرورش افكار نهادی تبلیغی در مقابل تبلیغات این نهاد ایجاد می شد . نگاه به سخنرانی های سازمان نشان می دهد كه متجدد كردن جامعه جایگاه خاصی در برنامه های آن داشته است. به طوری كه سخنرانی های با موضوع اجتماعی با 114 مورد در ردة اول و آموزش و پرورش با 47 موضوع در ردة دوم را بوده است .(دربیكی،1382: 262 )
در این میان، رادیو رسانه ای مهم و تأثیرگذار بود . با وجود آن كه این رسانه هنوز در ایران تأسیس نشده بود، در اساسنامة سازمان پرورش افكار اهداف و برنامه های آن پیش بینی شد. باتوجه به بی سوادی اكثریت جامعه، گستره ی وسیع كشور و نبود امكانات برای برگزاری جلسات سخنرانی و ارسال روزنامه و كتاب به این مناطق، رادیو می توانست نقشی مهم و تأثیرگذار ایفا كند. رادیو تأسیس شد تا توده های ایرانی را با آرمان پهلوی همراه سازد. اگر سخنرانان سازمان پرورش افكار همچون وعاظ و اهل منبر تاریخ تحولات اجتماعی رادیو در ایران نمی توانستند به دورترین روستاها بروند و ارزش های مورد نظر خود را تبلیغ و ترویج كنند، رادیو با جذابیت و بردی كه داشت می توانست در عمومی كردن ارزش های حكومت نقشی منحصربه فرد ایفا كند. بر این اساس اگرچه سازمان پرورش افكار پس از سقوط رضا شاه چندان نپایید، رادیو در صحنة سیاست و اجتماع ایرانی باقی ماند، تحول یافت و تأثیرگذاشت.
رادیو در ایران با سیاست زاده شد ؛ چه قبل از به عرصه آمدن آن ، دولت سیاست های خاص خود را از ایجاد آن دنبال می كرد. دولت احمد متین دفتری رادیو را رسانه ای در جهت ترویج و تثبیت سیاست های مورد نظر می دانست و فراتر از یك رسانه به آن می نگریست . او خود در خاطراتش از تأسیس سازمان پرورش افكار آن را متولّی رادیو در قامت یك حزب فراگیر همچون حزب خلق تركیه یاد كرده است ( خاطرات یك نخست وزیر ، 1371: 164 ) رادیو در ذهن دولت مردان پهلوی باید هویت جدیدی مبتنی بر ملی گرایی و تجدد بازتولید كند. هویتی كه در ملی گرایی اش دو شاخصة شاه پرستی و باستان گرایی متجلّی بود. رادیو بر این اساس باید گفتمان نخبگان و روشنفكران را به توده های جامعه تسرّی دهد. نگاه به سخنرانی های سازمان پرورش افكار در دورة حیاتش این ویژگی را باز می نمایاند. بیسوادی اكثریت جامعه و اعتبار فرهنگ شفاهی در نزد ایرانیان كه كسب اطلاعات و آگاهی هایشان از طریق شفاهی را برطریق مكتوب ترجیح می دهند، موجب شد كه رادیو كه رسانه ای شنیداری بود ، در عرصة سیاست و اجتماع عصر پهلوی تأثیرگذارتر باشد.( مختاری اصفهانی ،1388 )
وقوع جنگ جهانی دوم رادیو را در مسیری دیگر قرار داد. رادیو به جای تبلیغ سیاست های دولت، دراختیار نیروهای اشغالگر واهداف آنان قرار گرفت . متفقین ساعت هایی از وقت رادیو را به پخش برنامه های تبلیغی خود اختصاص دادند و از سویی بر برنامه های مسئولان ایرانی مراقبت و نظارت سختگیرانه ای می كردند . (آرشیو مركز اسناد ریاست جمهوری، شماره 375 )
چگونگی تأسیس رادیو در ایران
تاسیس رادیو در ایران با تلگراف بی سیم ارتباط دارد . مقدمات راه اندازی تلگراف بی سیم را وزارت جنگ در اواخر سال 1303 در دویست هزار متر مربع زمینهای (قصر قاجار) فراهم كرد و نخستین دكل موج بلند به ارتفاع 120 متر نصب شد كه هنوز پایه آن موجود است و در بیست و چهارم اردیبهشت 1304 دستگاه 20 كیلو واتی موج بلند نصب و در ششم اردیبهشت 1305كار بیسیم با پخش تلگرافی برای دعوت عمومی برای همكاری به كشورهای مختلف جهان افتتاح شد .
در سال 1307 نصب دو دستگاه موج كوتاه آغاز شد و در سال 1309 از آن ها بهره برداری كردند و مركز گیرنده به نجف آباد تهران و مركز مخابرات به میدان توپخانه انتقال یافت .
طبق مقرارت ایران ورود دستگاه های مخابراتی و استفاده از آن تنها در حیطه مسئولیت وزارت پست و تلگراف و تلفن بود. این مسأله را می توان از مكاتبه شخصی به نام داوود موشه لازار و دایره تجارت داخلی وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه دریافت كرد. (( آقای داوود موشه لازار ، در جواب مراسله شما مورخه 14 ژوئن 1929(خرداد 1308) راجع به تأسیس دستگاه رادیو در ایران ، اشعار می دارد: « ورود دستگاه تلگراف و تلفن بیسیم گیرنده و یا مخابره كننده مطالب و آلات و اسباب آن جز برای اداره تلگراف بیسیم دولت وقت به طور كلی ممنوع است ، لكن وارد كردن و استفاده از دستگاه های (رادیو كنیر) كه فقط برای شنیدن نغمات به كار می رود و همچنین تأسیس سینمای ناطق در ایران با رعایت مقررات مربوط مانعی ندارد)).
بعد ازصدور فرمان تأسیس رادیو، قرارشد كه از دو فرستنده موج كوتاه 20كیلوواتی و متوسط 2كیلوواتی وزارت پست و تلگراف و تلفن، برای ارسال تلگراف بی سیم كه كارخانه آلمانی تلفونكنtelefunken دربی سیم قصر، نصب كرده بود ، استفاده شود.
برای آمادگی پخش برنامه پس ازافتتاح رادیو جمعی ازاستادان و نویسندگان عالی قدر ازجمله استاد سعید نفیسی و دكترذبیح الله صفا و عده ای از بانوان روشنفكر یك سلسله گفتارهای ادبی، تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و خانه داری را قبلاً تهیه كرده بودند به طوری كه احتیاجات رادیو را برای مدت سه ماه تأمین می كرد.
عده ای مترجم و ماشین نویس هم استخدام كردند و برای انتخاب گوینده در باشگاه افسران و با حضور عده ای از دانشمندان و ادبا و متخصصان صوت (ازجمله عده ای آلمانی) جلساتی تشكیل و امتحانات دقیقی شد. كارهای فنی رادیو با وزرات پست و تلگراف و تلفن( آقای ابراهیم علم، شوكت الملك وزیرپست و تلگراف و تلفن) بود و امور مربوط به دستگاه های فرستنده و استودیو زیرنظرآقای دكتر داریوش، رئیس كل بیسیم اداره می شد.
موسیقی زیرنظر سرگرد غلام حسین مین باشیان رئیس مدرسه عالی موسیقی بود و بودجه رادیو را كه فقط هشتاد هزارتومان بود سازمان پرورش افكار تأمین می كرد.
بعد از فراهم شدن مقدمات، بالاخره رادیو درساعت ده بامداد روز 4 اردیبهشت 1319 افتتاح شد.
درشروع كار ساختمان رادیو، ساختمانی دو طبقه در بی سیم قصر بود، كه طبقه اول شامل یك اتاق انتظار و دستگاه های فرستنده و تقویت كننده بود و طبقه دوم ازیك اتاق كه با نصب پرده درسقف و دوبل كردن در ورودی و خروجی و سیمان كاری دیوارهای داخلی به صورت استودیو درآمده بود.
تا سال 1342 كه كل تشكیلات رادیو به وزارت اطلاعات منتقل شد و این وضعیت تا ایجاد « سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران» در سال1350 ادامه داشت. اداره و تشكیلات رادیو به این نام ها خوانده می شد: « انتشارات و تبلیغات»،
« رادیو و خبرگزاری»، «انتشارات و رادیو»، «انتشارات و اطلاعات» و «اداره كل انتشارات و رادیو».
ازسال 1319 تا سال 1327 برنامه های رادیو در همان استودیوی اولیه اجرا و پخش می شد. ولی فاصله نه كیلومتری فرستنده ازشهر و وجود تنها یك اتومبیل برای رفت و آمد اعضای اركستر و گویندگان باعث شد كه درضلع غربی میدان توپخانه در جوار اداره راهنمایی و رانندگی جایی در نظر گرفته شود. در میدان ارك دو استودیوی كوچك ساختند كه اخبار از آن محل پخش می شد.
در سال 1336 نام رادیو تهران به رادیو ایران تغییر كرد و بعدها در جنب رادیو ایران فرستنده دومی به نام رادیو تهران نیز مشغول به كار شد كه در آغاز امر تنها موسیقی پخش می‌كرد.
اهداف و تشكیلات رادیو:
اداره رادیو در بدو تأسیس به اداره كل انتشارات و تبلیغات به مدیریت دكتر « عیسی صدیق اعلم«، استاد دانشگاه واگذار شد.
اهداف و وظایف این اداره عبارت بود از:
- تعیین سیاست و خط مشی رادیو
- توسعه فرهنگ عمومی و آشنا كردن مردم به اصول زندگی نوین
- توجه به وحدت ملی، مبانی ملیت و حفظ استقلال
- شرح تحولات كشور
- رعایت كامل سیاست دولت در انتشار اخبار
- تأسیس مدرسه برای تربیت خطیب، قصه‌گو، شاهنامه خوان نصب رادیو و بلندگوی عمومی در مركز شهر
- تأسیس مدرسه هنرپیشگی ( سایت رادیو )
منابع و مآخذ:
- اسناد و مكاتبات تیمورتاش، وزیر دربار رضاشاه ( 12- 1304 ) به كوشش عیسی عبدی، ( 1383 ) مركز اسناد ریاست جمهوری – سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
- متین دفتری ، دكتر احمد –( 1371 )، خاطرات یك نخست وزیر ،به كوشش باقر عاقلی، تهران:علمی
- دربیكی، بابك، سازمان پرورش افكار ( 1382 )تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی
- مختاری اصفهانی، رضا ( 1388 ) ، تاریخ تحولات اجتماعی رادیو ، انتشارات طرح آینده ، تهران
http://radio.ir/persian/modulespage.aspx?modulename=viewpage&pageid=7-
