تاریخچه ی رادیو در ایران و جهان كتاب رادیو فرهنگ

نویسنده : مراد مهدی نیا

تاریخچه اختراع رادیو، با آغاز نخستین فعالیت های دانشمندان برای ارتباط دوربرد از راه امواج در آمیخته است. در سراسر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ، دانشمندان زیادی با ملیت های متفاوت – كه مشهورترین آنان گولیلمو ماركونی ایتالیایی بود- برای انتقال پیام به فواصل دور تلاش می كردند كه سرانجام با اختراع تلگراف و بعد هم تلفن ، در این كار موفق شدند.(كرایسل،26:1991)
نخستین بار در سال 1875 میلادی ، فیزیكدانی به نام سالوا در فرهنگستان علوم بارسلونای اسپانیا اعلام كرد كه زمین نیز مانند ابر، بار الكتریكی دارد . (كاوه ، 1:1379)
بعدها ماكسول – فیزیكدان و ریاضی دان اسكاتلندی – به دنبال آمپر ، اهم و فارادی –كه فعالیتشان در موضوع الكتریسیته ، خدمات بسیاری به جهان كرده است - درباره (( امواج الكترومغناطیس)) نظریه ای دادند . (خاتون آبادی ، 62:1374)
بر اساس این نظریه ، امواج الكترومغناطیس را بر حسب فركانس های مختلف ، طبقه بندی كردند : امواج گاما ، امواج ماورای بنفش ، امواج مادون قرمز و باند وسیع امواج رادیویی كه شامل طول موج های میلی متری ، سانتی متری و حتی چند صد متری می شود .(كاوه ،1:1379)
در ادامه هاینریش هرتز – مهندس و فیزیكدان آلمانی- در سال 1887 میلادی، با تولید امواج هرتزی برای نخستین بار صحت نظریه ماكسول را ثابت كرد.(حجازی،3:1376)


پس از او برانلی فرانسوی در سال 1890 در این زمینه آزمایش هایی كرد و بالاخره دانشمندی روسی به نام الكساندر پوپوف ، موجی را با دستگاهی كه شبیه دستگاه هرتز و برانلی بود ، اختراع كرد و آنتن را به وجود آورد
و به این صورت یك دستگاه تلگراف مورس ایجاد كرد. پوپوف در مارس1896 اولین پیغام تلگرافی را به مسافت 250 متری فرستاد .(حجازی، 4:1376)
كمی بعد در ژوئن 1896، ماركونی اولین خبر رادیویی خود را با بی سیم تا فاصله سه كیلومتری فرستاد . این برد درسال 1897 به 25 كیلومتر و در سال 1899 به 160كیلومتر رسید. در28 مارس همان سال ، ماركونی بین دو شهر دوور و ویمرو ارتباط بی سیمی 46 كیلو متری برقرار كرد و بدین ترتیب عملاً هماهنگی كامل آنتن های فرستنده و گیرنده را تكمیل كرد.(همان : 5)
مردم از اختراع ماركونی چنان به شور و هیجان آمده بودند كه خواستار پخش صدای انسان از رادیو شدند، اما چون لامپ های رادیو ضعیف بود ، سازندگان رادیو باید فكر بهتری می كردند. به همین منظور ، در سال 1906 میلادی یك فیزیكدان آمریكایی به نام دوفورست ، لامپ سه الكترونی را اختراع كرد. بعد از آن ،روبرت فون لیئن ، موفق به ساخت لامپ های قوی تر شد . اما در سال 1906 ، رجینه فسندن، فیزیكدان كانادایی ساكن آمریكا برای دریافت صدا در ارتباطات بی سیم ، دستگاه مولد جریان متناوب با قدرت زیاد را به كار برد و نخستین دستگاه انتقال امواج رادیویی با برد 300 كیلومتر را ساخت. (همان : 6)
در سال 1910 اولین بار ، صدای موسیقی و آواز اپرای متروپولیتن در سراسر آمریكای شمالی شنیده شد ، اما جنگ جهانی اول ، زحمات آنها را بی نتیجه گذاشت .



رادیو و جنگ های جهانی
با شروع جنگ جهانی اول ، این اختراع همراه با دیگر اختراعات ، وارد عرصه نظامی شد و از رادیو مانند جنگ افزار كمكی استفاده شد .
پس از خاتمه جنگ جهانی اول ، بهره برداری غیرنظامی آغاز شد ؛ به عبارتی در این دوره ، جامعه بشری كه از سال 1436 میلادی وارد كهكشان گوتنبرگ شده بود ، وارد كهكشان ماركونی شد و ساكنان كهكشان به تدریج این فرصت را یافتند كه در كنار رادیو زندگی كنند. بدین ترتیب ، تاریخ شروع بهره برداری عمومی از رادیو ، سال 1920 میلادی است .(محسنیان راد، 501:1378)
رادیو در طی جنگ جهانی دوم و حتی تا 10 سال پس از آن هم در اوج ترقی بود و هیچ یك از برنامه هایش كمتر از چند میلیون مخاطب نداشت .(كرایسل،39:1991) . در این دوره ، رادیو چهره ای مولد و خلاق از خود نشان داد .تهیه برنامه های واقعی و اغلب مستند ، گاه با چاشنی خلاقیت های نویسندگانش همراه بود و تولید برنامه ها با آمیزه ای از گفتار ، گفت و گو ، نمایش و ....... صورت می گرفت .(همان )
به هر حال ، با پایان جنگ جهانی دوم ، رادیو رفته رفته به صورت وسیله ای همگانی درآمد و اختراع ترانزیستور و كاربرد آن در رادیو در دهه 1950 میلادی ، این وسیله ارتباطی را با سرعت و وسعت بیشتری جهانگیركرد. (خاتون آبادی ، 64:1374)
ایستگاه های فرستنده رادیویی
پایه گذاری نخستین ایستگاه های رادیویی، بیشتركار تولیدكنندگان لوازم وكالاهای رادیو الكتریك بودكه می خواستند تجربه های خود را تعمیم و ترویج دهند و تكنیك هایشان را با پخش كنسرت و اخبار به میان مردم ببرند. در این كار، بر حسب كشورهای مختلف ، یا آزادی عمل كامل وجود داشت و یا برعكس ، دولت ها به شكل های گوناگون دخالت خود را نشان دادند.(حجازی، 5:1376)
اولین دستگاه های پخش منظم رادیویی در سال1920 میلادی در انگلستان به كار افتاد و در سال 1926 میلادی اولین كنفرانس بین المللی رادیو با شركت 27 كشور جهان در برلین برپا شد و آیین و مقررات ارتباطات رادیویی به تصویب رسید.(خجسته ، 2:1381)
تأسیس رادیو در ایران
تاریخچه تأسیس رادیو در ایران نیز با تلگراف بی سیم ارتباط دارد . در سال 1303 ، وزارت جنگ وقت ، به منظور برپایی مقدمات راه اندازی تلگراف بی سیم ، یك دستگاه كامل فرستنده بی سیم موج بلند به قدرت 20 كیلو وات برای تهران و چند دستگاه موج بلند چهار كیلو واتی برای شهرهای : كرمانشاه ، تبریز ، كرمان ، مشهد و خرمشهر سفارش داد .
بالاخره در ششم اردیبهشت 1305و درساعت سه بعدازظهر، نخستین فرستنده بی سیم ایران، به دست پهلوی اول با پخش تلگرافی برای دعوت عمومی جهت همكاری با كشورهای مختلف جهان گشایش یافت . (كاوه ، 15:1379)
هیئت وزیران در روز دوم مهر 1313 استفاده از رادیو را تصویب كرد و مقرراتی وضع شد كه برای نصب آنتن و استفاده از رادیو ، اجازه وزارت پست وتلگراف و تلفن لازم بود . بدین ترتیب در ادامه ، مقدمات ایجاد رادیو در سال 1316 فراهم و به دنبال این اقدام ، تأسیس رادیو در تهران در ماده یازدهم اساس نامه سازمان پرورش افكار پیش بینی شد . به دنبال تصویب این اساس نامه در روز 12 دی ماه 1317 ، تأسیس نخستین رادیوی ایران بیش از پیش قوت گرفت.(حجازی، 13:1376)
سرانجام در چهارم اردیبهشت 1319 اولین فرستنده رادیویی ایران در محل بی سیم در جاده شمیران افتتاح شد. این فرستنده با حضور ولیعهد و سخنرانی متین دفتری (نخست وزیر وقت) گشایش یافت و برنامه هایی شامل : اخبار، موسیقی ایرانی و خارجی و گفتارهای ساده درباره كشاورزی ، بهداشت ، تاریخ ، جغرافیا ، ورزش و .... پخش كرد . (مدیریت و اطلاع رسان ریاست جمهوری ،1379 :25-19)
در سال 1319 رادیو تهران فقط هشت ساعت در شبانه روز برنامه پخش می كرد كه این مقدار در سال 1322 به 11 ساعت رسید.البته در سال 1324 برای روزهای تعطیل نیز برنامه هایی مدون پخش می شد .رادیو تهران در بدو تاسیس ، دو فرستنده – یكی برای موج متوسط و دیگری موج كوتاه – داشت . در سال 1327 یك فرستنده در اختیار رادیو قرار گرفت و یك ساختمان كوچك در میدان ارگ برای پخش اخبار ساخته شد .در سال 1336 نام رادیو تهران به(( رادیو ایران)) تبدیل شد .
اداره رادیو در بدو تأسیس به اداره كل انتشارات و تبلیغات به مدیریت دكتر عیسی صدیق اعلم ، استاد دانشگاه واگذار شد كه این اهداف و وظایف را دنبال می كرد:
1. تعیین سیاست و خط مشی رادیو
2. توسعه فرهنگ عمومی و آشنا كردن مردم به اصول زندگی نوین
3. توجه به وحدت ملی ، مبانی ملیت و حفظ استقلال
4. شرح تحولات كشور
5. تاسیس مدرسه برای تربیت خطیب ، قصه گو و شاهنامه خوان
6. نصب رادیو و بلندگوی عمومی در مركز شهر
7. تأسیس مدرسه هنرپیشگی .(كاوه 1379: 19-18)
پس از انقلاب اسلامی ، نام (( رادیو و تلویزیون ملی )) به (( صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ))تغییر یافت و رادیو یكی از معاونت های این مجموعه شد كه اهداف و تشكیلات خاص خود را دارد و تا كنون با چندین شبكه به كار خود ادامه می دهد و همانند گذشته ، رو به پیشرفت است.



منابع و مآخذ
- حجازی ، بیژن (1376) رادیو و تلویزیون در ایران : مركز تحقیقات و مطالعات برنامه ای صدا و سیما
- خاتون آبادی ، سید احمد(1374) رادیو و ارتباط توسعه ای .تهران: سروش
- خجسته، حسن (1381) درآمدی بر جامعه شناسی رادیو .تهران : اداره كل پژوهش های رادیو
- كاوه ، گیتی(1379) شصت سال رادیو در ایران .تهران : اداره كل پژوهش های رادیو
- كرایسل ، اندرو(1991).درك رادیو .ترجمه معصومه عصام.تهران: اداره كل پژوهش های رادیو
- محسنیان راد، مهدی(1378).ارتباط شناسی.تهران : سروش
- معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی دفتر ریاست جمهوری (1379)