گفتگو با دكتر رضا مختاری اصفهانی پژوهشگر تاریخ در برنامه سرزمین من
دكتر مختاری در این برنامه در مورد روزنگار تاریخی 25 بهمن صحبت كرد و گفت :
در 25 بهمن 1287 كمیته ستار در گیلان در مقابله با استبداد محمد علی شاه تشكیل شد. این دوره كه در تاریخ به استبداد صغیر شهرت یافت، موجب چیرگی خودكامگی دستگاه حاكمه و شكل‌گیری بحران‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در كشور شد. در این دوره با انحلال مجلس، صف‌بندی‌های موافقان و مخالفان مشروطه بار دیگر از سر گرفته شد و گروه‌هایی كه با پیروزی مشروطهخواهان، گویی به هدف‌های خود دست یافته بودند، با سركوب آن روش‌های مبارزه پیش از مشروطه را علیه دستگاه حاكمه از سر گرفتند و انجمن‌های سری را احیا كردند. سرآمد این گروه‌ها در داخل كشور در شهرهای تبریز، اصفهان و رشت بود. در این میان مناطق شمالی به طور عام و رشت به‌طور خاص به‌دلیل نفوذ شوروی و رفت و آمد گروه‌هایی با تفكرات كمونیستی، بیشترین تأثیرپذیری را از اندیشه‌های انقلابی داشت. به همین مناسبت بررسی نقش گیلان در جریان‌های مرتبط با انقلاب مشروطیت و حوادث پس از آن از اهمیت بسزایی برخوردار است.
منطقه گیلان از دیرباز به علت موقعیت جغرافیایی ویژه و همسایگی با قدرت‌هایی چون روسیه از اهمیت بسیاری در زمینه اقتصادی و بازرگانی برخوردار بود. علاوه بر موقعیت تجاری، این منطقه كانون مناسبی برای جذب اندیشه‌های نو بود. همجواری با روسیه، سكونت بازرگانان و سرمایه‌داران خارجی از ملیت‌های روسی، انگلیسی، فرانسوی و عثمانی در این خطه، وجود قشر متوسط تحصیلكرده و مرتبط با مجامع اروپایی و همچنین رفت و آمد مهاجران ایرانی به باكو، روسیه و عثمانی، زمینه را برای ورود افكار آزادیخواهی فراهم كرد.
این دلایل موجب شد كه گیلان همپای آذربایجان به صورت یكی از مراكز حركت‌های انقلابی و تندرو در زمان قبل و بعد از مشروطه درآید. در این دوره فرقه اجتماعیون عامیون در گیلان برپا بود و به دو شكل نیمه‌آشكار به مانند مركز غیبی تبریز و آشكار در چارچوب سیاسی ـ نظامی انجمن مجاهدین به فعالیت می‌پرداخت. انجمن دیگری نیز به نام انجمن ابوالفضل در رشت و پیرامون آن فعالیت می‌كرد كه اكثر اعضا و رهبران آن پیشه‌ور یا كاسب جزء بودند كه بر حركت روستاییان منطقه اثر می‌گذاشتند.
مهم‌ترین گروهی كه در دوره بعد از مشروطه اول در گیلان شكل گرفت، «كمیته ستار» در رشت بود. این نام بنابر نظر عده‌ای از این جهت انتخاب شده بود كه افراد شكل‌دهنده آن، هدف‌ها و مواضع این گروه، باید سری و مكتوم می‌ماند. عقیده عده‌ای دیگر بر آن است كه نام این كمیته برگرفته از نام ستارخان، مجاهد مشهور تبریز بوده است.
اعضای اصلی كمیته در آغاز عبارت بودند از: میرزا عبدالكریم (كریم‌خان رشتی) و عبدالحسین‌خان معزالسلطان، فرزندان حاج وكیل بیگلربیگی پیشین رشت، میرزا حسین كسمایی، یكی از رهبران فرقه اجتماعیون رشت، عمیدالسلطان، احمد علی‌خان، سید یحیی ندامانی (ناصرالاسلام)، حاج حسین اسكندرانی و جوادخان ناصرالملكی.
علاوه بر كمیته، در این زمان همراه با تحولاتی كه در عثمانی، اروپا و تبریز می‌گذشت، در رشت مجامع سری دیگری متشكل از ارامنه ـ گرجی‌ها، انقلابیون قفقاز و سوسیال دموكرات‌های مسلمان آن دیار شكل گرفت. حضور این عده از آن جهت بود كه كمیته تصمیم گرفت برای سرنگون كردن حاكم منطقه و مبارزه برای احیای مشروطه، از سوسیال دموكرات‌های قفقاز یاری بخواهد. میرزا كریم‌خان در شوال 1326/ آبان 1287 به قفقاز رفت و با اجتماعیون ایرانی این منطقه تماس برقرار كرد. كمیته اجتماعیون در تفلیس با حزب ارمنی هنچاك ارتباط داشت. این دو سازمان به كمك آزادیخواهان گیلان آمدند. از این رو با حزب سوسیال دموكرات روسیه قراردادی بسته شد و برپایه آن، 23 داوطلب به فرماندهی انقلابی گرجی «والیكو» مخفیانه وارد رشت شدند. آنان نیروهایی كارآزموده بودند كه در پناهگاه‌های خود تسلیحات برای گروه فراهم می‌كردند. ضمن آن‌كه كمیته ستار با همكاری اجتماعیون قفقاز از طریق محمدتقی صادق‌اف، تاجر باكویی و عضو كمیته اجتماعیون عامیون قفقاز و حیدر عمواوغلی، اسلحه و تجهیزات نظامی دریافت می‌كرد. ریاست این جماعت در گیلان به عهده علی محمدخان تربیت بود كه از تبریز به این منطقه آمده و با كمیته ستار همكاری می‌كرد. در كنار این فعالیت‌ها میرزا كریم‌خان رشتی روابط خود را با ایرانیان مقیم پاریس و انجمن سعادت استانبول حفظ كرد و از حمایت این گروه‌ها برخوردار بود.
كمیته ستار برای هماهنگی بیشتر در درون خود، دو كمیسیون فرعی تشكیل داد. مهم‌ترین بخش كمیته ستار، كمیسیون جنگ بود كه ریاست آن بر عهده یپرم‌خان بود كه در این زمان به كمیته ستار پیوسته بود. اعضای دیگر این گروه را الكساندر آقایان از ارامنه، انتصارالسلطان از طرف مجاهدین گیلانی، صادق‌اف از طرف قفقازی‌ها، سیدعلی مرتضوی از طرف مجاهدین آذربایجانی و سرگو ارژنیكیدزه انقلابی مشهور گرجی كه تا فتح تهران همراه مجاهدین بود، تشكیل می‌دادند. كمیسیون جنگ مهم‌ترین بازوی اجرایی كمیته ستار بود كه برای ایجاد قیام و حمله به تهران نقشه می‌كشید. دومین بخش، كمیسیون مالی و وظیفه آن تهیه پول و برآوردن حاجات مالی كمیته بود.گشوده شدن قزوین توسط مجاهدین گیلانی، مقاومت سرسختانه تبریز در برابر قوای دولتی، آمادگی مشروطهخواهان اصفهانی برای اعزام به پایتخت و فشار دولت‌های روس و انگلیس به شاه مبنی بر احیای حكومت مشروطه و اعطا نكردن وام به وی تا زمان برقراری شرایط فوق، محمدعلی شاه را وادار كرد تا ضمن عدول از سیاست پیشین خود، با ارسال دستخط‌هایی مبنی بر برقراری مشروطه، پذیرش قانون اساسی، عفو عمومی و برگزاری انتخابات، از هجوم مجاهدین به سمت تهران و تسخیر پایتخت جلوگیری كند. وی همچنین دولت جدیدی به ریاست سعدالدوله بر سر كار آورد، ضمن آن كه به سپهدار نیز پیشنهاد حكومت گیلان و مازندران را داد كه این امر به تزلزل سپهدار در اجرای تصمیم خود منجر شد.
این چرخش سیاسی بر عده‌ای از مشروطهخواهان گیلانی، اصفهانی و تبریزی اثر گذاشت و برخی خواهان پایان شورش بودند. از جمله دلایل اصلی بعضی از این افراد نگرانی از مداخله سیاسی و نظامی دولت‌های خارجی در ایران و هرج و مرج ناشی از جنگ داخلی بود، زیرا زمان پیشروی گیلانی‌ها به سمت قزوین، انگلیسی‌ها در بوشهر و روس‌ها جمادی‌الثانی 1288 در انزلی نیروهای خود را پیاده كردند. همچنین دودستگی‌ها بین اردونشینان كار را بر نیروهای مجاهدین و اتخاذ تصمیم قطعی دشوار كرد.
باوجود این شرایط، حركت نیروهای بختیاری به سركردگی سردار اسعد به سمت پایتخت و پافشاری سران كمیته به اجرای نقشه پیشین، دودستگی‌های موجود بین اردوی رشت را از بین برد.
