تاریخ طراحی جلد كتاب در ایران

محمد جواد احمدی نیا كارشناس مجری رادیو كتاب با معراج قنبری پژوهشگر و نویسنده ی حوزه ی طراحی گرافیك درباره ی تاریخ طراحی جلد كتاب در ایران در برنامه ی رادیو كتاب گفتگو كرد .
معراج قنبری در این گفتگو اظهار داشت : تاریخچه ی طراحی جلد كتاب یا هنر جلد سازی و جلد آرایی برای رسیدن به شكل كنونی امروز مراحل بسیاری را پشت سر گذاشته و ملتهای مختلفی چون ایرانیان ، اهالی بین النهرین ، هندی ها و چینی ها در طول تاریخ به شكل های مختلف درگیر طراحی جلد كتاب بودند .
تا سده ی 13 هجری قمری كتاب سازی در شهرهای مختلف جهان اسلام بسیار متحول شد و دربهبود مراحل مختلف تولید و تجلید كتاب ، قرآن كریم نقش بسیار موثری را ایفا كرد زیرا كلام الهی باید در بستری شایسته و مرتب آماده سازی می شد از این روی انواع خط و تذهیب و شكل های مختلف صحافی و جلد سازی در طول دوران اسلامی به بهترین شكل به قرآن كریم اختصاص داشت .
معراج قنبری در ادامه خاطر نشان كرد : همه ی دودمان های مختلفی كه وجود داشتند در هنر تجلید تاثیر گذار نبودند اما
دوره هایی چون دوره ی تیموریان نقطه ی عطف جلد سازی را شكل می دهد .
در دوره ایلخانی در شهرهایی چون مراغه و بغداد كه مراكز كتاب آرایی بودند قطع و اندازه ی كتابها نسبت به دوره های پیشین تغییر كرد و كتابها در اندازه ی بزرگتری منتشر می شد . كتاب "منافع الحیوان" كه برای غازان خان پادشاه مغول ترجمه شده بود نمونه مشهور این دوره می باشد .
در دوره جلایریان كه حاكمان جلایری از حامیان شعر و ادب فارسی بودند آثار باارزشی چون « عجایت المخلوقات» قزوینی یا شاهنامه ی فردوسی از آن دوره به جای مانده است .
معراج قنبری درباره ی اهمیت دوره ی تیموریان در جلد سازی كتاب گفت: در این دوره بایسونقور میرزا گروهی را به سرپرستی غیاث الدین به چین فرستاد تا هنر كتاب سازی را از چینی ها فرا گرفته و در ایران به كار گیرند . البته این بدان معنا نیست كه هنر كتاب سازی از چین وارد ایران شد . در این دوره به دلیل وجود كارگاه های سلطنتی در چین كه غیاث الدین سرپرست یكی از این كارگاه ها بود ایران برای دوره و آموزش به چین سفر می كردند .
قنبری پژوهشگر و نویسنده ی حوزه ی طراحی گرافیك در ادامه اظهار داشت : در دوره ی اسلامی جلد سازی به 4 دسته ی كلی ایرانی ، عربی ، عثمانی و هندی تقسیم می شد كه نمونه ی ایرانی و عربی به هم شباهت داشتند اما نمونه های عثمانی و هندی از ایرانیان تاثیر می گرفتند .
استاد قوام الدین جلد ساز تبریزی كه منبت كاری را رایج كرد مربوط به دوره ی تیموریان می باشد كه نمونه جلد مثنوی جلال الدین رومی یا قرآن بایسنقری از كارهای شاخص این استاد می باشد .
در دوره ی صفویه اهمیت و شایستگی كتاب آرایی را می توان مشاهده كرد و در این دوره از نقوش گل و مرغ یا تصویر جانوران استفاده می شده .
تفاوتی كه دوره ی صفویه با دوره های قبل از خود داشت آرایش درون كتابها بود . در دوره ی صفویه آرایش كتابها كه امروز با عنوان « آستر و بدرقه » شناخته می شود بسیار رایج شده بود . با سقوط صفویان و روی كار آمدن افشاریان و زندیان به دلیل ركود اقتصادی شهرها ، هنر كتاب سازی و جلد آرایی دچار ركود و افت كیفیت شده و از اهمیت زیادی برخوردار نبودند .
در دوره ی قاجار جوامع ایرانی رو به تجدد می رفت و فرهنگ گسترش یافته ی غرب به دلیل تحولات انقلاب صنعتی بر ابعاد مختلف زندگی ایرانی تاثیر گذاشته بود . جلد های كتاب نیز از این تحولات بی تاثیر نبود . در دوره ی قاجار جلد كتابها به دو دسته ی نسخ خطی و كتب چاپی تقسیم میشد .
پس از انقلاب مشروطه و در حدود 100 سال پیش تولید كتاب افزایش چشمگیری داشت واز جلد سازان مهم این دوره در تهران می توان علی اشرف و استاد ابراهیم را نام برد .ملا محمد تقی هم در اصفهان بسیار مشهور بود . پس از دوره ی قاجار وارد دوره ای می شویم كه طراحی و گرافیك در ایران به دلیل جنگ جهانی دوم و اشغال متفقین (بین سال های 1304 تا 1324 )تحول چشمگیری نداشت .
معراج قنبری در ادامه گفت : از اواسط دهه 1320 دو گروه را می توانیم شروع كننده ی فضای گرافیكی در نظر بگیریم . گروه اول مهاجرانی ارمنی كه در حوزه ی نشر و سینما فعالیت می كردند و گروه دوم ایرانیانی كه دانش آموخته ی دانشكده ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران بودند و یا در آتلیه های شخصی خود كسب تجربه و مهارت می كردند .
از جمله افراد تاثیر گذار در دهه ی 20 می توان محمود جوادی پور را نام برد كه در چاپخانه ی بانك ملی كار می كرد و یكی از نمونه های شاخص كارهایش می توان به « موش و گربه ی » عبید زاكانی اشاره كرد .
محمد بهرامی از دیگر افرادی است كه در حوزه ی كتاب بسیار موثر بود . او در سال 1324 آتلیه ی شخصی خود به نام « آرك » را در خیابان لاله زار راه اندازی كرد و افرادی چون مرتضی ممیز ، علی اكبر صادقی ، محمد احصایی و محمد تجویدی كه بعد ها در هنر معاصر ایران به شهرت رسیدند از این آتلیه آغاز به كار كردند .
قنبری در ادامه درباره ی محمد بهرامی گفت : فضای فرهنگی برای او بسیار اهمیت داشت و افرادی را به عنوان كارآموز استخدام كرده و مسایل فنی و تكنیكی را خود به شاگردانش آموزش می داد . و با توجه به اینكه از چاپ مسطح استفاده می كرد از یك یا دو رنگ استفاده كرده و سبك كارش شناخته شده بود .
قنبری با اشاره به نقش محوری جلد كتاب در چند دهه اخیر گفت : در چند دهه ی گذشته با توجه به آكادمیك شدن رشته ی طراحی جلد كتاب و با توجه به تغییر رو یكری كاری ، طراحی جلد كتاب به عنوان یك شاخصه ی تاثیر گذار هم در جذب مخاطب موثر بوده و هم ارتباط مستقیم در فروش كتاب داشته و به همین دلیل برای ناشران و تولید كنندگان دارای جایگاهی خاص می باشد .

فایل صوتی مربود به این گفتگو را در زیر می شنوید