نگاهی به زندگی و آثار و اندیشه های فارابی (بخش اول)

نویسنده: علی شالچیان

ابونصر محمد بن محمد بن طرخان، ملقب به فارابی، در سال 259 یا 260 ق در دهكده‌ی "وسیج" از ناحیه‌ پاراب (فاراب) در پاریابِ خراسان (فاریاب) در افغانستان كنونی به دنیا آمد. ابونصر پس از گذراندن دروس مقدماتی در فاراب، بنا به قولی در شانزده سالگی به حوزه مرو رفت و به روایتی نزد یوحنا بن حیلان كه در مرو ساكن بود، با فلسفه نوافلاطونی‌ِ فیلسوفان اسكندرانی آشنا شد.

فارابی در بیست و هفت سالگی به بغداد وارد شد كه در آن زمان مركز ترجمه و تدوین و تدریس اكثر متون عقلی و فلسفی به عربی بود؛ شهری كه آن را "مدینه السلام" نیز می گفتند و از مكتب درسِ متی بن یونس در منطق و فلسفه بهره مند شد.

فارابی پس از تكمیل مطالعاتش، به "حرّان " و "قسطنطیه" سفر كرد و حدود هشت سال آنجا اقامت گزید. وی در این مدت علوم یونانی و باستانی را مستقیم و بدون واسطه از مكتب درسی قسطنطنیه آموخت و دانش خود را در ریاضیات مابعد الطبیعة و ... تكمیل كرد.

فارابی پس از سفر به یونان برای بار دوم به بغداد بازگشت و حدود دو دهه از زندگی خود را در بغداد گذراند و بیشترین آثارش را در این دو دهه تالیف كرد.

او بعد از آن، دوباره به حرّان سفر كرد و دانش خود را در فلسفه و منطق افزود و با هوش و استعداد فراوانی كه داشت به عنوان فیلسوف و دانشمند شهرت یافت؛ و چون به بغداد بازگشت، گروهی از شاگردان، گرد او فراهم آمدند كه "یحیی بن عدی" فیلسوف مسیحی یكی از آنان بود.

در سال 330 ق به دمشق رفت و در سال 338 ق در سن هشتاد سالگی در دمشق وفات یافت. مورخان معتقدند كه فارابی فردی زاهد پیشه و عزلت‌گزین بود. ترك دلبستگی او به امور دنیوی به حدی بود كه گفته شده است با آنكه سیف الدوله برایش از بیت‌ المال حقوق بسیار تعیین كرده بود، به چهار درهم در روز قناعت می ‌ورزید.

فارابی در انواع علوم همچون ریاضیات و كیمیا و هیأت وعلوم نظامی و موسیقی و طبیعیات و الهیات و علوم مدنی و فقه و منطق، دارای مهارتی بسیار بوده‌ است. ابن سینا او را استاد خود می‌ شمرد و ابن رشد و دیگر حكمای اسلام ، برایش احترام فراوانی قائل بودند. در میان حكمای مسلمان، فارابی را بعد از ارسطو كه ملقب به "معلم اول" بود، "معلم ثانی" لقب داده‌ اند.

فارابی از جماعتی تاثیر پذیرفته است؛ از جمله:

از سقراط حكیم، افلاطون، ارسطو، كنفوسیوس در موضوع حكمت و مدینه فاضله ؛ و از یوحنا بن‌ حیلان و ابوبشر متی ‌بن‌ یونس نصرانی در حكمت و فلسفه.

عده ای نیز از فارابی تاثیر پذیرفته اند كه از آن جمله است عیسی ‌بن‌ عدی و یحیی ‌بن‌ عدی و ابوسلیمان سجستانی و ابوالحسن محمد بن ‌یوسف عامری و ابوحیان توحیدی در حكمت و فلسفه ؛ و برخی از دانشمندان غربی نیز از او تاثیر پذیرفته اند از جمله روسو در موضوع میثاق اجتماعی، و هابز در موضوع تضاد و درگیری اجتماعی، و پارِتو در موضوع نخبگان یا رئیس.