یكی از ارزنده ترین سفرنامه های برجامانده از سیاحان خارجی، سفرنامه جكسن است كه با دقت فوق العاده ای نوشته شده است.
نویسنده : مهرنوش محتشمی
آبراهام ولنتاین ویلیامز جكسن (تولد 1862- مرگ 1937) متخصص آمریكایی زبان‌های هندواروپایی و دارای دكترای فلسفه و حقوق و متون انسانی بود. دستور زبان اوستایی كه او تدوین كرد همچنان اصلی‌ترین كاری‌ست كه در این زمینه انجام پذیرفته‌است. از وی به عنوان نخستین ایران‌شناس بزرگ آكادمیك آمریكایی یاد شده‌است.
او از سفر خود به ایران سفرنامه ای به یادگار گذاشته است كه عنوان ترجمه فارسى آن «ایران در گذشته و حال» به قلم منوچهر امیرى و فریدون بدره‌اى است و با نام سفرنامه جكسن منتشر شده است. جكسن در این اثر آمیزه‌اى از تاریخ، سفرنامه و شرح خاطرات معمول، باستان‌شناسى، خطشناسى و مردم شناسى ارائه مى‌دهد كه این ویژگى‌ها، اهمیت این كتاب را بیش از پیش ارتقا مى‌دهد. به تعبیر خود نویسنده، این سفر به انگیزه و هدف خاص تحقیق و پژوهش در آثار و بناهاى تاریخى و باستانى انجام گرفته است.
مسافرت‌هاى جكسن با قطار، از مسكو شروع مى‌شود. او اطلاعاتى در مورد مكان‌هایى كه از مسكو تا ایالت گرجستان روسیه مى‌بیند، ارائه مى‌دهد. در طول مسیر به آثارى كه تداعى‌گر تاریخ گذشته هستند، توجه مى‌كند و در این كار چنان استادى از خود به خرج مى‌دهد كه خواننده شیفته بیان او مى‌شود؛ مثلاً چهره‌هاى مردمى را كه مى‌بیند با اقوام تاریخى سكایى مقایسه مى‌كند و در هنگان توصیف شهر تفلیس، دانستنى‌هاى تاریخى درباره آن ارائه مى‌دهد.
در بخش بعد به توصیف سرزمین‌هاى روسیه مى‌پردازد و از كوه آرارات و شهر ایروان به عنوان پایتخت ارمنستان یاد مى‌كند و از آداب و سنن مردم و دیدنى‌هاى این شهر توصیفى زیبا ارائه مى‌دهد.
بخش بعدی كتاب كه «سرزمین و تاریخ ایران و دلبستگى ما به آن سامان» نام دارد، با گفته‌هایى از كوروش كوچك هخامنشى در كتیبه نقش رستم آغاز مى‌شود: «دامنه شاهنشاهى پدرم به جاهایى مى‌رسد كه مردم نمى‌توانند، در آن زیست كنند. یك‌سو بیابان‌هاى سرد شمالى و سوى دیگر بیابان‌هاى سوزان جنوبى قرار دارد».
بخشی دیگر، شرح مسافرت جكسن از جلفا تا رسیدن به تبریز است. در این قسمت ضمن شرح اتفاقات بین راه، به هنگام بازدید از شهر مرند به تاریخچه این شهر مى‌پردازد و توضیحاتى مختصر و مفید در رابطه با شهر و اهمیت آن در طول تاریخ بیان مى‌دارد.
در بخش بعد كه «تبریز مقرّ ولیعهد» نام دارد، ابتدا به تاریخچه شهر مى‌پردازد. سپس چشم‌انداز شهر و آداب و رسوم مردم را شرح مى‌دهد و در ادامه، بناهاى مهم تاریخى این شهر از جمله ارگ علیشاهى و مسجد كبود را توصیف مى‌كند كه با وجود گذشت یك قرن از توصیف آن، بسیار جالب توجه است. پس از آن از بازار و مبادلات تجارى و واحدهاى پولى رایج و وضعیت كالاهاى تجارى آمریكا در این بازار توضیحاتى ارائه مى‌دهد كه از خواندنى‌هاى كتاب است. نویسنده از مذهبزردشت و كتاب مقدس این آئین اطلاعات ذى‌قیمتى بدست مى‌دهد.
نویسنده به هنگام بازدید از تخت‌سلیمان ابتدا تمام مشاهدات خود را شرح مى‌دهد و آنچه از تخت‌سلیمان باقى مانده را، به بهترین وجه ممكن توصیف مى‌نماید و از ویرانه بنا طرحى جالب و زیبا به چاپ رسانده كه از طرح‌هاى بسیار نادر و پرارزش آن محل تاریخى و باستانى است كه در حدود یك قرن پیش ترسیم شده است. در ادامه بررسى و مطالعه تاریخى محل، خواننده را به منابع قدیمى‌تر؛ مانند معجم‌البلدان، مروج‌الذهب، تاریخ طبرى، المسالك و الممالك ارجاع مى‌دهد و از آن‌ها براى توصیف این بنا سود و بهره مى‌گیرد.
در بخش سنگ‌نوشته‌هاى شاهان بزرگ هخامنشى، ابتدا مقدمه‌اى درباره مطالعات كتیبه‌ها و خطوط پارسى باستان (میخى) مى‌نویسد. توصیفاتى كه از كوه بیستون و جزئیات كتیبه‌هاى آن ارائه مى‌دهد، شاید یكى از بهترین توصیفاتى است كه تاكنون بیان شده است. در ادامه این بخش از تمام سنگ‌نوشته‌ها با ذكر ستون و سطور كتیبه یادداشت بردارى مى‌كند.
شهرهاى تاریخ متأخرتر، چون اصفهان كه در دوره صفویه از اهمیت خاص و فوق‌العاده برخوردار بوده و شیراز و یزد به نحوى عالى در این سفرنامه توصیف شده است.
