باستانشناس فرانسوی، ژان ژاك دمورگان، دوبار به ایران سفر كرد و علاوه بر انجام حفاری‌هایی در ایران به‌ویژه شوش، تالیفات بسیاری نیز از خود برجای گذاشت.
نویسنده: مهرنوش محتشمی
ژان ژاك دمورگان یكی از كسانی بود كه همه ی عمر خود را صرف تحصیل و تحقیق كرد . نخستین مسافرت علمی او بلافاصله بعد از پایان تحصیلاتش بود كه به انگلستان، بلژیك، آلمان، اتریش و اسكاندیناوی رفت و نتیجه آن دو كتاب بود. دمورگان پس از آن به كشورهایی همچون هند، مالاكا، قفقاز و چین سفر كرد تا اینكه در سال 1889 میلادی مأمور ایران شد و تا 1891 در ایران ماند. در همین سفر بود كه پنج كتاب در 9 جلد درباره جغرافیا و زمین‌شناسی، باستانشناسی و زبان‌شناسی ایران نوشت كه از آن میان دو جلد «مطالعات جغرافیایی» و یك جلد «زمین‌شناسی» مورد توجه پژوهشگران ایرانی قرار گرفت.
دمورگان بعد از اتمام تحقیقات خود در قفقاز در سال 1286هجری قمری از سوی وزارت آموزش عمومی فرانسه رسما مامور شد به ایران بیاید تا در مورد موضوعات جغرافیایی، زمین‌شناسی، زبان‌شناسی و مردم‌شناسی تحقیق كند. او به تهران آمد و از آن‌جا به مازندران، گیلان و به تالش رفت تا گویش‌های آنها را مورد بررسی قرار دهد. او سپس برای مطالعات زمین‌شناسی و باستانشناسی به كردستان و لرستان رفت و نخستین كسی بود كه به وجود نفت در قصر شیرین در كوه‌های زاگرس پی برد. او ماموریت خود را برای دولت فرانسه كامل كرده بود و این ماموریت را از روی دوستی با دولت ایران انجام داد. در آغاز نه دولت ایران نه دولت فرانسه به آن توجهی نشان نداد، اما سر انجام بهره‌برداری از نفت منطقه به سرپرستی ویلیام ناكس داركی انگلیسی آغاز شد.
دمورگان به فرانسه بازگشت و برای انجام مأموریتی به مصر رفت و تا 1897 در آن كشور ماند و در سمت اداره باستانشناسی، تحقیقات و كشفیات مهمی درباره تمدن و تاریخ مصر فعالیت كرد. او در بازگشت به فرانسه تعداد زیادی شیئ را با خود به كشورش برد و بعضی از آنها را به آتلیه سن ژرمن اهدا كرد. او 620 عكس، سه نقشه ایران، و نقشه‌ای كامل از شمال ایران و نقشه‌ای هم از كردستان تهیه كرد. دمورگان تصمیم داشت به ایران بازگردد و مطالعات خود را در بخش‌های جنوبی و شرقی ادامه دهد. اما در این زمان برای مدیریت موقت سازمان آثار باستانی مصر دعوت شد و از سال 1892 تا 5 سال بعد از آن در این مقام باقی ماند. در تمام این مدت علاقه شخصی دمورگان به دوران ماقبل تاریخ بود و می‌توان او را پدر باستانشناسی ماقبل تاریخ مصر دانست.
دمورگان بار دیگر در سال 1274 ه.ق به‌عنوان رئیس هیأت علمی به ایران آمد و بعد از عقد قرارداد با ناصرالدین شاه در شوش مستقر و به تحقیقات باستانشناسی ادامه داد. دمورگان داستان حمل اشیا عتیقه‌ای را كه در شوش یافته و به فرانسه برده در جزوه بسیار مختصری منتشر كرد كه در ایران با عنوان «سفرنامه دومرگان» منتشر شد. دومرگان در این سفر 11 سال یعنی تا 1908 در ایران ماند. در این ماموریت، در ایران، او بیش از بیست هزار كیلومتر راه را در طی بیست و هفت ماه (هفتصد روز) پیمود.
دومرگان درباره ساكنان ایران زمین می‌نویسد: «به مانند تقریبا همه كشورهای آسیا، ایران، در خاك خود تهاجمات و مهاجرت‌های زیادی دیده است؛ بعضی به توسط اقوام، به صورت گروهی، مانند ایلات ترك اتفاق افتاده و چندسالی ادامه یافته است، بعضی دیگر به توسط گروه‌ها یا دسته‌های منزوی، مانند اسرائیلی‌ها، كلده‌ای‌ها كه هركدام جداگانه و بدون اغتشاش در وضع سیاسی مملكت پیش آمد كرده‌اند... امروز ایران شامل مردمی است كه با وضوح بسیار به سه دسته بزرگ بشریت متمدن آریایی‌ها، تورانی‌ها و سامی‌ها مربوط می‌شوند.»
دومرگان با اشاره به گروه آریایی می‌نویسد: «به این خانواده به معنی دقیق كلمه كردها، لرها، افغان‌ها، مازندرانی‌ها، گیلكی، طالشی‌ها و بالاخره ارمنی‌ها ملحق می‌گردند. ایرانیانی كه من بعدا خصائصشان را خواهم گفت، ساكن مركز و جنوب فلات و در كوه‌های بندرعباس، در بوشهر و شیراز و اصفهان‌اند. در شمال رشته كناره‌ای ایران از سمت مازندران حد آنها را تشكیل می‌دهد؛ كوه‌های مشهد، آنها را از سمت تركمنستان محدود می‌سازد و بین همدان و قزوین و آذربایجان مرز آنها با مرزهای تورانی اشتباه می‌شود. محقق است كه این حدود قطعی نیستند و ایرانی‌ها در حالیكه حاكم و آقای سیاسی مملكت‌اند در تمام ایالات تشكیل مراكزی داده، مخصوصا به همین دلیل است كه آنها را در شهرها می‌بینیم.»
دمورگان در حدود 600 عكسی كه از ایران گرفت ، در زیر بعضی از عكس هایش یادداشتهای مفیدی نوشته است . مثلا اینكه در چه ارتفاعی و در چه ضلع جغرافیایی، و یا در چگونه شبی مهتابی عكس برداری كرده است. عكس های به یادگار مانده ی او از آثار تاریخی و مردم نواحی مختلف ایران، از دید تاریخی، هنری و مردم شناسی بسیار سودمند و آموزنده است. بعضی از آنها این امكان را می دهد تا از وضعیت یك ساختمان و معماری آن در عصر خود اطلاع پیدا كرده و براین اساس از نو نقشه ی آن بنا را تهیه كنیم. همچنین با سهولت بیشتری جنبه هایی از زندگی فرهنگی و اجتماعی گذشته ، در قالب نمایش و تصویر و یا تحقیق و نوشتار منعكس شوند.
