یكی از مشهورترین سیاحان عهد قاجاریه كه سفرنامه ای مشهور به سفرنامه زمستانی از خود به یادگار گذاشته ، جیمز فریزر است .
نویسنده : مهرنوش محتشمی
سفرنامه ها، از جمله منابع تاریخی هستند كه مورد استفاده مورخین و پژوهشگران قرار می گیرد و در میان سفرنامه‌های فراوان و معتبری كه در عصر قاجاریه نوشته شده، بی‌شك سفرنامه جیمز بیلی فریزر كم‌نظیر است . نوشته‌های جیمز بیلی فریزر ، مردم انگلیسی‌زبان را با تاریخ و جغرافیای ایران آشنا كرد .
جیمز بیلی فریزر سیاح و نقاش اسكاتلندی متولد سال 1783 میلادی بود . او سفرهای زیادی به هند و ایران داشته و چندین كتاب بزرگ شامل سفرنامه و داستان نوشته است . وی یك‌بار در‌سال 1821 م/ 7-1326 هـ . ق در لباس ایرانی راهی خراسان شد و از كرانه‌های دریای مازندران خود را به تبریز رساند. او بار دیگر در زمستان 4-1833 با «ماموریت دیپلماتیك» روانه ایران شد و پس از آن سفرنامه زمستانی را نوشت. وی علاوه بر تاریخ و جغرافیا ، در زمین‌شناسی و نقشه‌برداری و نگارگری به‌خصوص نقاشی آبرنگ دستی داشته و به‌هر جا كه می‌رسید سعی میكرد تصویر آن محل و منظره هایش را نقاشی كند.
فریزر به‌عنوان «دیپلمات» با بسیاری از شاهزادگان و وزیران و امیران و سرداران ملاقات كرده است و از جمله با فتحعلی‌شاه، محمدشاه و قائم‌مقام فراهانی. گذشته از جنبه تاریخی، نوشته‌های فریزر از نظر بحث در مسایل جغرافیایی و شرح «بلاد و قرا و قصبات و بلوكات» دوره قاجاریه نیز از ماخذ بسیار معتبر به‌شمار می‌رود.
كتاب فریزر یعنی سفرنامه زمستانی در قالب هفده‌نامه به یك دوست نگاشته شده و در هر نامه شرح ماجراهای سفر ذكر شده است. فریزر در جایی از كتاب در تشریح اوضاع نابسامان ایران در دومین سفر خود می‌نویسد:
«قطعا مهم‌ترین علت را باید در نظام فاسدی جست كه سلطان در استمرار آن می‌كوشد. به این معنی كه افراد خاندان خود، پسرها و دامادها و نوه‌های خود را به حكومت ایالات و ولایات شاهنشاهی می‌گمارد. این كار باعث ایجاد دربارهای ولایتی گرانقیمت‌تر از دستگاه‌های حكومتی معمولی می‌شود و طبعا هر شاهزاده‌ای میل دارد كه از نظر شكوه، جلال، قدرت، نگهداری موكب و ملازمانی از ماموران دولتی با برادران خود همچشمی كند... در این حال می‌توان تصور كرد كه چگونه چنین نظامی خزانه را از درآمدهای ملی خالی می‌كند. مطلب در همین‌جا پایان نمی‌گیرد. هر یك از شاهزاده‌ها با سرمشق گرفتن از پدر یا پدربزرگ خود باید حرمسرایی بزرگ داشته باشد برای هرزگی و ولخرجی و شیرخوارگاهی برای رشد مفاسدی بی‌شمار به شكل شاهزادگان جوان‌تر.به این ترتیب منابع درآمد كشور بیهوده به هدر می‌رود، وضع كشاورزی خراب است، بازرگانی آشفته و راكد است، راه‌ها پر از راهزن است، امنیت جانی و مالی از میان رفته است و مهم‌تر از همه اخلاق مردم است كه تابع نظام زور و تعدی شده است كه تمایل به دروغ و فریب و نیرنگ را پرورش می‌دهد و در نتیجه تقریبا تمام آنان قطعا فاسد می‌شوند. همه اینها صورت می‌گیرد برای اینكه شرارت و نفس‌پرستی طایفه بیكاران و تن‌پروران خاندان سلطنتی را ارضا كنند؛ كسانی كه هرزه‌ترین، ولخرج‌ترین، فاسدترین و مضرترین اشخاص برای كشورند.»
فریزر درباره خوی ایرانیان نیز می نویسد:
«ایرانیان صرف نظر از عیب‌هایی كه دارند مردمی امیدوار و خوش‌خلق و شوخ و زودراضی‌شو هستند كه با سهولتی حیرت‌انگیز به انواع و اقسام سرگرمی‌ها می‌پردازند و همیشه آماده‌اند كه از هرچه به ایشان اندك آرامشی بخشد استقبال كنند یا هر فرصتی را برای كامجویی مغتنم شمارند.»
نظریات فریزر درباره محمدشاه هم جالب است:
«شاهزاده محمدمیرزا پسر ارشد ولیعهد مرحوم شایسته‌ترین فرد از اولاد فتحعلی‌شاه است به‌خصوص از نظر اخلاق و منش شخصی. وی مردی است مذهبی و در اجرای وظایف خود پیرو وجدان و مایل به اجرای عدالت و طرز حكومت پسندیده است.»
او همچنین به تمجید و ستایش سربازان ایرانی پرداخته و دلیری و شجاعت سربازان ایرانی را در شرایطی كه نه استراحت كافی و نه جیره غذایی دریافت كرده‌اند قابل تحسین می‌داند. فریزر در هنگام عبور از میان تركمن‌ها تشخیص و مهارت دقیق آنان درباره ردپا را با سرخ‌پوستان آمریكا مقایسه می‌كند و بصیرت و دانایی ایشان را در نتیجه تمرین و ممارست دایمی ذكر می‌كند.
جیمز فریزر سرانجام بعد از سفرهای فراوان و به یادگار گذاشتن كتابها و سفرنامه هایی از دیده ها و شنیده هایش ، در سال 1856 میلادی از دنیا رفت .
