یادداشت روز : سفرنامه سیاحان اروپایی به ایران زمین سفرنامه ژان اوتر در ایران عصر نادری

نویسنده: مهرنوش محتشمی

ژان اوتر،سیاح فرانسوی و فرستاده ویژه دربار لویی پانزدهم بود كه از سال 1734 تا 1743 میلادی به مدت 9 سال در حال سفر در شرق بود . سفر او از بندر مارسی در فرانسه آغاز شد و پس از اقامت یك‌ساله در استانبول با همراهی «عبدالباقی خان» سفیر كبیر ایران، از مسیر بغداد و از راه قصرشیرین وارد ایران شد.
سفرنامه اوتر یكی از معدود سفرنامه‌هایی است كه راوی اوضاع و احوال ایران در عصر نادرشاه افشار است. اوتر با فراگیری زبان‌های تركی و فارسی در طول سفر خود سعی در برقراری رابطه مستقیم و رودررو با مردمان سرزمین‌های شرقی داشته است تا روایتی بی واسطه از افكار و رفتار ایشان داشته باشد.
ژان اوتر نادر را فرزند یكی از افراد پرآوازه و صاحب‏منصب معرفی‏ می‏كند و می‏نویسد: «پدرش یكی از عمده‏ترین افشارهای قبایل تركمن و فرماندار دژ كلات خراسان‏ بود.»
البته منابع تاریخی و تحقیقات محققان، ادعای ژان اوتر را درباره نسب‏ خانوادگی نادر تایید نمی‏كنند و در بسیاری از این منابع ، پدر نادرشاه را پوستین دوز گمنامی معرفی كرده اند.
ژان اوتر درباره لشكركشی نادر به هند و تسخیر آن كشور، اختلافات‏ درونی سرداران محمد شاه گوركانی را موجب آشفتگی اوضاع مملكت دانسته و تصمیم بر لشكركشی را ناشی از ارسال دعوت‏نامه‏های سرداران هند عنوان می‏كند.
ژان اوتر در سفرنامه اش ، فقط به نادرشاه افشار نمی پردازد بلكه نواحی مختلف ایران كه از آن‌ها دیدن كرده را شرح می دهد و از فلاكت و تیره‏روزی مردم پرده برداشته و حقایق تلخ و تكان‏دهنده‏ای‏ را پیش‏روی خوانندگان قرار می‏دهد. به عنوان نمونه او می نویسد
«… در تمام این راه‌ها، بدبختی‏ها و بیچارگی‏های زیادی دیده می‏شود. مردم در اثر جنگ یا بدرفتاری‏ مامورین از ملك تارانده شده و به كوهستان‏های لرستان پناه برده‏اند و در آنجا هم باز از آزار بركنار نبوده‏اند. با این ناامنی‏های طولانی زمین‏ها نكاشته و خانه‏ها ویران مانده‏اند. اگر در پاره‏ای از جاها كسانی باقی‏ مانده‏اند روزگار سختی را می‏گذرانند. تلاش برای پیداكردن گوشت، برنج و غذاهای خوراكی بیهوده بوده و در جاهایی هم كه زراعت‏ می‏نمایند نان و ماست و سبزیجات و غیره به زحمت دریافت می‏گردد. فقری را كه در هنگام رفتن به اسپاهان (اصفهان) دیده بودم مرا آزموده‏ كرده بود. لذا وادار شدم كه در مسافرت تازه پیش‏بینی‏های بیشتری‏ بنمایم.»
در سفرنامه، اوتر بیشتر به روایت حوادث و اتفاقات سیاسی عصر افشاری پرداخته و گاه نیز به توصیفی مختصر از معماری و مسایل شهری بسنده كرده است. گاه نیز درباره ایرانیان سخنانی می‌گوید كه جالب توجه است: «ایرانیان از نظر فكر و اندیشه بسیار مستعدند. به علوم و هنر و به‌طور كلی تمام آنچه كه توجه آنها را جلب كند به آسانی دست می‌یابند. مردمی با تربیت و مجلس‌آرا و دوست‌یاب و معاشرتی هستند. با بیگانگان مودبانه رفتار می‌كنند. غذاهای دلپذیر می‌پزند. بسیار خوش‌خوراكند. نوشیدنی‌های گوارا و تجمل را دوست دارند و دراین‌باره هیچ كشوری به پای آنان نمی‌رسد. دانش همگانی و به اصطلاح معلومات عمومی آنها در سطح بالاست و به زحمت می‌توان آنها را گول زد.»

سرانجام وی پس از 21ماه اقامت در اصفهان و فراگیری كامل زبان فارسی به توصیه دوستان ایرانی مبنی بر ترك اصفهان به دلیل انتشار خبر مرگ نادرشاه و احتمال شروع اغتشاشات تازه، در 12 آوریل 1739 به همراه چند بازرگان ارمنی و گرجی اصفهان را به قصد بغداد ترك می‌كند. اوتر در مسیر حركت خود از طاق كسری در شهر مداین نیز بازدیدی كرده و در چند سطر به آن پرداخته است و این توصیف به همراه نگاهی كه به طاق بستان و بیستون داشته از معدود توجهاتی است كه وی به آثار تاریخی، دست‌كم در سفرنامه‌اش كرده است.
ژان اوتر در مدت اقامت در بصره نیز به مساله شورش اعراب در این شهر پرداخته، سپس به علل بروز جنگ در سال 1743 بین تركان و ایرانیان اشاره می‌كند. او در پایان سفرنامه خود می‌نویسد: «طرح من گزارش این مسافرت و تشریح پیش‌آمدهای بزرگی است كه در زمان اقامت در ایران روی داده است.»
اوتر در سوم اكتبر از طریق استانبول راهی مارسی شده، در 11 ژانویه 1743 وارد این شهر می‌شود و در نهایت در روز 28 ژانویه به شهر پاریس بازمی‌گردد.