یادداشت روز : تماشاخانه ای قدیمی در تهران معروف به تكیه دولت «تكیه دولت كهن ترین تكیه ی تهران »

كلاه‌خود، شمشیر و لباس‌های سبز و سرخ‌ِ تعزیه‌گردانانی كه تاسوعا و عاشورا را برای مردم تهران قدیم ملموس می‌كردند و تاریخچه‌ای كه از این مكانِ خاطره‌انگیز در ذهن مردمانِ قدیم نقش بسته بود را تنها نشان‌ها می‌دانستند از باقی‌مانده‌های "تكیه‌دولت"، به همراه یك نام و تابلویی كوچك از ورودی بن‌بستِ باریكی به همین نام در ضلع شمالِ سبزه‌میدان در خیابان پانزده خرداد!
تاریخچه "تكیه‌دولت" را امروز می‌توان در هر كتاب و دست‌نوشته و ذهنی پیدا كرد، اما پیدا كردن نشانی از آن‌چه امروز به نام «باقی ‌مانده‌های تكیه‌دولت» مطرح می‌شود، كاری دشوار است.
«در 1282 تا 1284 كه معیرالممالك، شمس‌العماره را در دست ساخت داشت، احتمالا در همین زمان به سفارش ناصرالدین شاه كار ساخت تكیه دولت شروع شد. معیرالممالك سال 1290 درگذشت، هرچند تا آن زمان هنوز كار ساختِ "تكیه دولت"به پایان نرسیده، اما مورد بهره‌برداری قرار گرفته بود، بنابراین كاشی‌ها به دوره بعد منتقل شد. حتی سقف در چند مرحله تكمیل شد. به نظر می‌رسد در نخستین مرحله قرار نبوده صحن وسط مسقف شود، اما پس از مدتی تصمیم می‌گیرند جای آن چادر بزنند، اما چون 41 متر دهنه داشته، انجام آن بسیار سخت بود، بنابراین یك اسكلت چوبی ایجاد و روی آن چادر می‌كشند.
در متون آمده است؛" كه ناصرالدین شاه دوست داشته "تكیه‌ دولت" سقف داشته باشد، حتی یك بار خودِ او پیشنهادی می‌كند و "مخبرالدوله هدایت" بخشی از پیشنهاد ناصرالدین شاه را اجرا می‌كند،اما چون با فصل بارندگی مصادف شد، اصرار می‌كند تا یك پوشش برای آن ایجاد شود.
در هر حالت مشكل پوشش تكیه دولت تا دوره مظفرالدین شاه می‌ماند و در دوره مظفرالدین شاه، یك فرانسوی پیشنهاد می‌كند، این بنا را با اسكلتی آهنی بپوشانند. برای این كار یك طبقه از تكیه دولت را كم می‌كنند و یك اسكلت خرپای آهنی از فرانسه به تهران آورده و روی تكیه دولت گذاشتند. بنابراین در این فضا چادر گذاشتن و چادر برداشتن برای كسانی كه از این فضا استفاده می‌كنند، كار راحت‌تری بود.»
شكل كلی بنای تكیه دولت از بیرون به صورت منشوری هشت ضلعی بود كه در داخل به یك استوانه كامل با قطر میانی حدود 60 متر تبدیل می شود. این بنا با ارتفاعی حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زیرزمین) با مساحت تقریبی 2824 متر مربع و گنجایش حدود بیست هزار نفر طراحی شده بود.
تكیه دولت تا پیش از احداث كاخ ها و ساختمان های بلند در اواخر دوره قاجار، از بلندترین بناهای پایتخت بود؛ به طوری كه پنج فرسنگی شهر پیدا بود. اعتماد السلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین شاه، در یادداشت های خود در مورد تكیه دولت چنین نوشته است: "تكیه دولت از بناهای بسیار عالی دولت است كه مدور و چهار طبقه ساخته شده و همه از آجر است. این تكیه از پنج فرسنگی تهران همچون كوه عظیمی در میان شهر پیداست و به جز این بنا، گنبدهای مساجد و غیره كه بسیار مرتفع هستند، هیچ نمایان نیستند...”
درباره ی ورودی و معماری این بنا باید گفت :
این ساختمان كه از طرح سالن كنسرت آلبرت هال در لندن برگرفته شد، در یك بخش دو طبقه و یك بخش دیگر سه طبقه بود. حتی در گفته‌های تاریخی اشاره شده این جا زیرزمین داشته است. اما ما در پی‌گردی‌ها متوجه زیرزمین نشدیم و ساختمان‌ها پی گسترده داشتند، هر چند پیِ آن‌ها محكم نبود، چون ابعاد پایه‌ها وسیع بود، بنابراین ساختمان در بخش‌هایی سه طبقه و در بخش‌هایی دو طبقه است.
به عنوان مثال بخش شاه‌نشین، دو طبقه بود، یعنی جایی كه همجوار كاخ گلستان بود، یا بخش جنوبی كه محراب داشت یك طبقه بود. بنابراین براساس عكس‌های هوایی نیز یك ساختمان گرد بوده است. یك ورودی از سمت كوچه تكیه دولت در شرق وجود داشت كه به سر در شمس‌العماره راه پیدا می‌كرد، از طرف دیگر نیز وارد كوچه تكیه دولت می‌شد و به دیوار جنوبی ارگ و مسجد حكیم هاشمی می‌خورد.

ورودی دیگر از طرف كاخ گلستان بود كه اهل اندرون بوده و شاه از آن‌جا وارد تكیه دولت می‌شدند، حتی یكی دو مقام اروپایی نیز در سفرنامه‌های خود صحبت از آمدن به تكیه دولت كرده‌اند، آن‌ها گفته‌اند كه از كاخ گلستان وارد تكیه دولت شده‌اند.
از سوی دیگر حجره‌های ساخته شده در "تكیه‌دولت" مربوط به خانواده‌های شناخته شده و صحن مربوط به مردم بود، حتی بخش زنانه و مردانه در این فضا از یكدیگر جدا مشخص شده بود.»
با توجه به اینكه اكنون از این بنای با عظمت اثری بر جای نمانده است با استناد به اطلاعات موجود و همچنین تصویر رنگی این تكیه اثر استادكمال المك كه گویا ترین سند معتبر باقی مانده از این بنا می باشد، به معرفی معماری آن می پردازیم. برخی محققان همچون "خانم كارلاسرنارا”، "دكتر فوریه” و "لرد كرزن” معماری تكیه دولت را اقتباسی از آلبرت هال (Albert Hall) لندن یا تماشاخانه ها و آمفی تئاترها غربی دانسته اند. البته با توجه به اینكه سفر اول ناصر الدین شاه به اروپا در سال 1290 ق انجام رفته و طبق اسناد تكیه دولت طی سال های 90-1284 ق ساخته شده بود، این نظر كمی تأمل برانگیز می باشد. سایر پژوهشگران از جمله بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذكاء نیز معتقدند كه ساختمان تكیه دولت براساس طرح میدان ها و برخی كاروانسراها و تكایا طراحی و ساخته شده بود.

برای پیدا كردن در ورودی تكیه دولت از داخل كاخ گلستان، كوچكترین دهنه‌ی آجری قرار گرفته بعد از عمارت الماس را به سمت غرب كه تشخیص دهید، همان ورودی تكیه‌دولت در گذشته بوده كه امروز آن را با آجر پوشانده‌اند.»
حیاط خلوت پشت دو عمارت تاریخی «بادگیر» و «الماس» در كاخ گلستان، هم نشانی دیگر از «تكیه‌دولت» دارد، فضایی باز كه حالا درختان سرو كهنسال‌اش راه را به سمت ورودیِ مردم از بن‌بست تكیه‌دولت نشان می‌دهد. در این فضا هم می‌توان آن عمارت عظیم و نقشش را در مردم مقید 100 سال پیش دید.