مسجد جامع نطنز، یادگاری از تاریخ كهن

مسجد جامع نطنز كه زبانزد گذشته و حال است، در مركز نطنز خودنمایی می‌كند و از هر مسیری وارد نطنز شوید اولین چیزی كه چشم‌ها را به خود خیره می‌كند، مناره مسجد جامع نطنز است.

این مجموعه شامل شبستان هشت ضلعی گنبد دار جنوبی و شبستان‌های شمالی و شرقی و غربی و دهلیزهای پیوند دهنده آن‌ها،‌ آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد، سر در خانقاه و مناره مرتفعی است.

به استثنای شبستان گنبددار كه از بناهای دوره دیلمی است، بقیه مربوط به دوره ایلخانان مغول است كه در فاصله سال‌های 704 تا 725 هجری قمری بنا شده است.

پیرامون موقعیت مسجد باید گفت كه از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به كوچه باریكی كه چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می‌رسد، وسعت یافته و مبدل به میدان كوچكی می‌شود.

مسجد 3 ورودی دارد كه 1 ورودی جنوبی و 2 ورودی شمالی هستند كه ورودی‌های سمت شمال هم‌سطح حیاط بوده، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است كه با 12 پله بلند به كف راهرو مسجد می‌رسد.

وقتی داخل راهرو باشید، سازه قرار گرفته در پشت اولین درب چوبی سمت راست، بنای اصلی و قدیمی‌تر مسجد جامع نطنز است كه متعلق به دوره دیلمی و قدمت آن بیش از 1040 سال است.

كف این قسمت از مسجد دارای كف پوش چوب است كه در دوره ایلخانی به این بنا اضافه شده است و ماهیت آن، جلوگیری از ورود رطوبت و نم به قسمت‌های نشیمن مسجد است.

محراب این قسمت از مسجد دارای كاشی‌های زرین فام زیبایی بوده كه متاسفانه زمان قاجاریه سرقت شده و در حال حاضر در موزه لوور فرانسه نگهداری‌ می‌شود.

یك منبر سنگی و یك منبر چوبی در این بخش قرار دارد كه منبر سنگی كه بعدها روكش گچی روی آن كشیده شده است، متعلق به زمان صفویه و منبر چوبی متعلق به زمان قاجاریه است.

كتیبه داخل گنبد از جنس آجر به خط ثلث بوده كه یكی از آیات قرآن نوشته شده است و زمان صفویه كتیبه گچی روی كتیبه اصلی را گرفته است.

داخل گنبد هم نقاشی‌هایی با طرح گل و بوته بسیار زیبا در زمان صفویه نقاشی شده است كه به مرور زمان پاك شده و نمونه این گل‌ها در عالی قاپو اصفهان هم موجود است.

در قسمت شمال بخش 1040 ساله بنا، بخش 720 ساله و زمان ایلخانی قرار دارد كه دارای 4 ایوان است كه به سبك مساجد 4 ایوانی در كشور اجرا شده است.

در كتیبه ایوان شمالی مسجد جامع نطنز، به خط ثلث سفید بر زمینه آبی آیات 9 و 10 سوره جمعه و آیه 114 سوره هود در زمان صفویه به خط امامی اصفهانی نقاشی شده است.

در كاشی‌كاری كف ایوان شمالی كتیبه‌ای با این مزمون نوشته شده است، كارخانه حسن اسلامی نطنزی 1326 ساعی و بانی كاشی‌كاری این مسجد حضرت آقای حاج سید نعمت الله مرتضوی امام جماعت نطنز است.

درِ قدیمی مسجد جامع نطنز كه به كوچه مجاور شمالی باز می‌شود، دارای كتیبه‌هایی است كه ترجمه آن، اتمام این در، در تاریخ سنه اثنی و سبعین و تسعمائه است و نصب این در، در تاریخ شهر ذی الحجه الحرام سنه اثنی عشر و الف است.

یكی دیگر از زیباترین اثر این مجموعه تاریخی زیبا، مناره بلند و استوار این مسجد است كه بعد از گذشت بیش از 7 قرن از ساخت آن، همچنان محكم و استوار ایستاده و خودنمایی می‌كند.

مناره بلند و زیبای مسجد به واسطه سبك جالب و تزئینات كاشی‌كاری به ویژه كتیبه‌ پهن و فیروزه‌ای ساقه‌ آن بسی ارزشمند و قابل توجه است.

این مناره به ارتفاع 37.20 متر تا سطح بام، محیط 12 متر و 80 سانتی متر و دارای 118 پله مارپیچی است كه مابین سردرب مسجد و سردرخانقاه بنا شده است.

درفضایی گود در میان حیاط، با عبور از چند پله به جوی آبی می‌رسیم كه این جوی از قناتی واقع در زیر مسجد منشعب شده كه در گذشته‌های دور، علاوه بر استفاده نمازگزاران، آب شرب ساكنان پیرامون مسجد را هم تأمین می‌كرده است.

طبق اسناد به دست آمده آب این قنات 2000 سال است كه جریان دارد و هم‌چنان به حیات خود ادامه می‌دهد.

فاز دوم مرمت مناره ی مسجد جامع نطنز به پایان رسید

حسین یزدانمهر، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نطنز گفت: فاز دوم مرمت و بازسازی مناره مسجد جامع نطنز در شهریور ماه سال جاری به پایان رسید.

وی افزود: با توجه به آسیب‌های موجود بر روی مناره مسجد جامع كه بر اثر عوامل جوی و فرسایش رخ داده است، فاز دوم عملیات بازسازی مناره مسجد جامع با تامین اعتبار لازم انجام شد.

رئیس اداره میراث فرهنگی نطنز گفت: این مرحله شامل ادامه مرحله عملیات مرمت، بازسازی و استحكام بخشی قسمت‌های آسیب دیده مناره به ویژه بندكشی و تعویض كاشی‌ها و آجرهای فرسوده میانی پایان یافت.

بقعه شیخ عبدالصمد نطنزی، شاهكار معماری در دوره ایلخانی

بنای این بقعه با مسجد جامع چنان مربوط و متصل است كه به نظر می‌رسد مقارن یكدیگر یعنی در سال 707 هجری ساخته شده‌اند.

در همین زمینه امیر ایل بیگی، كارشناس میراث فرهنگی نطنز در گفت‌وگو با ایسنا اظهار كرد: محور اصلی بقعه و محراب آن، با محور مسجد نزدیك به 10درجه انحراف دارد و موقعیت راهرو، مقبره و دهلیز مسجد دلیل دیگری است بر آن كه هر 2 بنا در یك زمان ساخته شده‌اند.

وی افزود: گنبد این بقعه هرمی شكل و هشت ضلعی است و بر اساس لوحه‌ای در بقعه شیخ عبدالصمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنای اصفهانی نسبت داده شده ‌است.

كارشناس اداره میراث فرهنگی نطنز گفت: برضریح چوبی روی آرامگاه شیخ عبدالصمد نیز كتیبه‌ای به خط ثلث به چشم می‌خورد كه عبارت، عمل استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشگی النطنزی فی تاریخ نه اربع و سنین و الف سنه 1064 كتیبه عبداللطیف حكاكی شده است.

گفتنی است قسمتی از بالای محراب آرامگاه شیخ عبدالصمد اكنون در موزه ویكتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود كه در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته بود.

سردر خانقاه و آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد

زیبا ترین بخش مجموعه مسجد را سردری با پوشش كاشی دارای نقوش و طرح‌های گوناگون به نام سردر خانقاه تشكیل می‌دهد و چنین به نظر می‌رسد كه پس از ساختن مسجد به سال 704 و آرامگاه شیخ عبدالصمد به سال 707 كار بنایی را ادامه داده و به ساختن خانقاهی پرداخته‌اند.

متاسفانه جز درگاه یا سردری كه به ساختمان مسجد اتصال دارد اثر دیگری از آن به جای نمانده است و این سردر از آجر ساخته شده و در بعضی قسمت‌ها كاشی با لعاب فیروزه ولاجورد به كار برده‌اند.

نمونه زیبایی از بناهای كبودرنگ دوره مغولی است كه كتیبه بزرگی به عرض 45 سانتی متر به خط ریحان دارد كه به طور برجسته بر متن كاشی‌های فیروزه ای به دور درگاه می‌گردد.

بخش پایانی كتیبه به مرور زمان ریختگی پیدا كرده بود و بعد از كلمه سنه فقط سرِ حرف «س» دیده می‌شود، ولی در تعمیرات چند سال قبل این كتیبه نیز مرمت و اكنون سنه سته و عشر و سبعمائه 716 در آن خوانده می‌شود.

این مجموعه با شكوه با شماره 188مورخ 18/4/1311 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.