گفتگو با دكتر حدادیان در برنامه سرزمین من
دكتر حدادیان در این برنامه گفت :
در قرن چهار و پنج هجری بازار ها به مفهوم امروزی شكل گرفتند.او در ادامه گفت : بسیاری از این بازار ها در اصفهان و شیراز همچنان پایدار بوده و در دوران بعد مورد بازسازی قرار گرفته و همچنان مورد استفاده هستند. البته لازم به ذكر است :
اریخچه بازار و پیشینه ی معماری ایرانی بازار و پیشینه ی سكونتگاه هایی كه اقتصاد آنها بر تولید صنایع دستی و بازرگانی متكی بوده به حدود ده هزار سال پیش میرسد. بر اساس یكی از بررسی های قدیمی، یكی از سكونت گاههایی كه اقتصاد آن بر كشت غلات و دامداری متكی بود و به گونه ایی از مرحله یكجا نشینی به شهر نشینی رسیده بود، سكونتگاهی در نزدیكی كرمانشاه بود كه پیشینه آن به 9000 سال پیش میرسد.
نمونه های متعددی از سكونتگاه هایی كه اقتصادشان متكی بر تولید صنایع دستی بود در نقاط گوناگون ایران یافت شده است. بر اساس اطلاعات موجود در منابع تاریخی از اوایل قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و كمابیش بازارهای قدیمی همه در شهرهای قدیمی وجود داشت.
از دوره ی سلجوقیان به بعد شاهد شكوفایی بازار ایرانی در فضاهای شهری می شویم و در دوره صفویه به دلیل برقراری امنیت كامل و توسعه روابط خارجی و گسترش مبادلات تجاری، رونق بازار ایرانی به اوج خود میرسد.
بازار قدیمی ایرانی در دوره صفویه
امنیت ایجاد شده در دوره صفویه و توسعه روابط خارجی ایران موجب گسترش روابط بازرگانی خارجی و در نتیجه رونق تولید انواع محصولات شد. رواج داد و ستد داخلی و خارجی منجر به رشد شهرنشینی و توسعه شهرها شدند. در این دوران بازار ایرانی در شهرهای بزرگ مانند اصفهان،تبریز، شیراز، مشهد، قزوین به شدت گسترش یافتند.
همچنین راسته های جدیدی در كنار راسته های قدیمی ساخته شد و تعداد كاروانسرا در كنار هر كدام از بازارها برپا گردید. شاه عباس اول در سال 1011 ه.ش، دستور ساخت میدان امام(نقش جهان) اصفهان و مسجد جامعی را در جبهه جنوبی آن داد. سپس چند راسته بازار و تعدادی كاروانسرا در جبهه شمالی و پیرامون میدان ساخته شد.
تبریز پس از اصفهان مهمترین شهر كشور در دوره صفویه محسوب میشد. طبق مدارك تاریخی در سال 1050 ه.ش، شمار كاروانسراها و خانها حدود دویست و هفتاد باب بیان شده است.
بازار قدیمی ایرانی در دوره زندیه
پس از صفویه تا حدود قرن 11 ه.ش، اقدامات مهمی در زمینه توسعه فضاهای شهری و بازار در ایران صورت نگرفت. در دوره حكومت كریم خان زند، فعالیتهای عمرانی مهمی در شیراز انجام شد. در این دوران به فرمان وی، بازار وكیل و تعدادی كاروانسرا در شیراز ساخته شد كه اكنون این بازار قدیمی جزء بناهای تاریخی و ارزشمند آن دوران به شمار می آیند.
بازار قدیمی ایرانی در دوره قاجار
در دوره قاجار، تهران به عنوان پایتخت كشور به سرعت توسعه یافت. بازار قدیمی و اصلی شهر كه از دوره صفویه شكل گرفته بود، در امتداد محورهای مهم شهر كه به دروازه های اصلی منتهی میشد، گسترش پیدا كرد و راسته ها و كاروانسراهای متعددی ساخته و به آن افزوده گردید. در این دوره اقدامات عمرانی اندكی در برخی از شهرهای بزرگ صورت گرفت و بازارهای آنها توسعه ای معمول و متناسب با افزایش جمعیت شهر یافت.
عناصر و فضاهای معماری بازار قدیمی در ایران
حجره (دكان)
حجره یا دكان را میتوان ساده ترین و كوچكترین، اما مهمترین عنصر و فضای بازار در ایران دانست. شماری از دكان ها یا حجره ها وقتی كه به صورت خطی در دو سوی معبری قرار گیرند، یك راسته بازار ایرانی را به وجود می آورند. مساحت حجره ها بسیار متفاوت و به طور متوسط از ده تا بیست و پنج متر مربع بوده است.
حجره های واقع در طبقه ی همكف و هم تراز با سطح معبر به طور معمول نقش یك مغازه یا دكان را داشت كه كالایی در آن عرضه می شد، در حالیكه حجره های واقع در طبقه ی فوقانی بازارهای دو طبقه بیشتر به عنوان دفتر كار و فضای اداری یك تجارتخانه مورد بهره برداری قرار میگرفت، بعضی از حجره های واقع در طبقه فوقانی بازار به عنوان كارگاه استفاده می شد.
كاروانسرا (سرا)
كاروانسرا ها را می توان مهمترین فضای معماری سنتی طراحی شده در بازار قدیمی و تقریبا همانند پاساژهای امروز دانست، یكی از عللل پیدایش كاروانسرا ها را میتوان محدود بودن طول راسته های بازار دانست، همانگونه كه امروز اگر یك خیابان تجاری پررونق شود به گونه ایی كه تمام دكان های واقع در امتداد آن پاسخگوی نیاز موجود به فضاهای تجاری نباشند، به تدریج پاساژهایی در پشت دكان ها ساخته میشود و تنها ورودی آنها را خیابان ها قرار میدهند.
به این ترتیب به ظرفیت فضاهای تجاری یك خیابان افزوده میشود. در گذشته هم اگر بازار قدیمی و اصلی یك شهر توسعه می یافت، این توسعه هم در جهت امتداد طول و محور راسته اصلی بازار صورت میگرفت و هم تعدادی كاروانسرا در پشت راسته ی اصلی و گاه در كنار راسته های فرعی ساخته میشد.
تیم و تیمچه
تیم و تیمچه نیز عملكردی مانند سرا در بازار ایران دارند و از خصوصیات مشابهی با سرا برخوردار هستند، در لغت نامه دهخدا آورده شده (تیم) كاروانسرای بزرگ را گویند، چه تیمچه كاروانسرای كوچك است.
فرق كلی سرا با تیم و تیمچه در این است كه سرا غالبا فاقد طاق است ولی تیم و تیمچه دارای یك یا چند طاق مرتفع بر رو حیاط مركزی هستند به دلیل اینكه این طاق ها از زیر دیده میشوند و نمای بیرونی آنها از حیث زیبایی چندان اهمیتی ندارد. شكیل ترین و قشنگترین، كاربندی ها و یزدی بندی در زیر طاق های تیم ها و تیمچه ها ساخته میشده است.
قیصریه
واژه قیصریه از كلمه ی لاتینی كایسارتا به معنی بازار شاهی مشتق شده است. در بعضی از منابع اشاره شده كه قیصریه یا كلمه قیصر یا سزار مربوط بوده است. در بازار ایران به فضایی قیصر گفته میشود كه از لحاظ خصوصیات معماری به یك راسته فرعی، دالان یا تیمچه و در موارد معدودی به یك سرا شبیه بود، اما از لحاظ كاركردی غالبا به عرضه ی كالاهای لوكس و گران بها و به ویژه برخی از انواع منسوجات عالی اختصاص داشت. به همین سبب فضای قیصریه ها به هر شكل كه بوده یك یا چند در ورودی داشت كه هنگام شب آنرا میبستند.در اصفهان نمونه هایی از این قیصریه ها وجود داشته است.
