اربعین از زبان رضا اسماعیلی، شاعر پیشكسوت آئینی، پژوهشگر و منتقد ادبی
رضا اسماعیلی، شاعر پیشكسوت آئینی، پژوهشگر و منتقد ادبی، درباره وظیفه ادبیات و شعر در قبال حركت عظیم اربعین و لزوم پرداختن به این حركت آئینی اظهار كرد: با بررسی دوره‌های مختلف تاریخی، به سهولت می‌توان دریافت كه شعر و ادبیات، متأثر از تحولات سیاسی و اجتماعی زمانه خویش است. در آئینه ادبیات هر عصری می‌توان سیمای منظومه سیاسی و اجتماعی آن عصر را به تماشا نشست. با عنایت به این نكته، بی‌هیچ تردیدی باید گفت كه راهپیمایی با شكوه اربعین، به‌عنوان یك واقعه تأثیر‌گذار اجتماعی، زمینه‌ساز خلق و آفرینش آثار قابل تأملی در روزگار ما شده است. آثاری كه بیانگر تأثیرپذیری غیر‌قابل‌انكار شاعران از این همایش عظیم است.
اسماعیلی با تأكید بر اینكه راهپیمایی اربعین – به‌عنوان یك پدیده برون متنی – بر متن ادبی روزگار ما تأثیر گذاشته و انگیزه سرایش اشعار فراوانی با موضوع عاشورا و قیام حسینی شده است، اضافه كرد: به عبارت دیگر، حركت عظیم اربعین، گفتمان ادبی شعر معاصر را تغییر داده و روحی حماسی در كالبد شعر دینی و آیینی ما دمیده است.
وی افزود: شعر اربعین به مثابه یك رسانه قدرتمند، در انتقال پیام‌های انسانی عاشورا به جهان معاصر نقش به‌سزایی داشته است. شعر اربعین، با گفتمان ظلم‌ستیزانه خود، لرزه مرگ در جان و جهان ظالمان افكنده است.
شاعر مجموعه شعر عاشورایی «ناگهان دریا» در پاسخ به این سوال كه آیا شعر می‌تواند رسالت رسانه‌ای خود در انتقال اهداف اجتماع میلیونی اربعین را به انجام برساند؟ اظهار كرد: صد درصد؛ مشروط به اینكه شاعران عاشورایی حقیقت عاشورا و حماسه بی‌بدیل حسینی را دریافته باشند و در مسیر رونمایی از این حقیقت روشن گام بردارند.
وی ادامه داد: یكی از رسالت‌های بزرگ شعر عاشورایی و اربعینی، به اهتزاز درآوردن پرچم توحید و یكتاپرستی، دعوت به عبودیت و بندگی و پیراستن جان و جهان دین از خرافه‌ها و گزافه‌هاست. شاعر اصیل عاشورایی باید به این دقایق و ظرایف معنوی توجه داشته باشد و دین را از گزند اژدهای هفت سر «خرافات» و «تحریفات» در امان نگاه دارد.
شعر اربعین فرزند رشید «شعر عاشورا» است
اسماعیلی درباره تفاوت احتمالی شعر با شعر عاشورا و مضامینی كه باید در این نوع از اشعار آئینی پرداخته شود، اظهار كرد: بی‌هیچ شكی، شعر اربعین نیز فرزند رشید «شعر عاشورا» است، با این تفاوت كه رسالتی بزرگ‌تر و جهانی‌تر بر دوش دارد. از همین رو باید گفتمانی «فرا مذهبی» داشته باشد و مردم آزاده جهان را – از هر دین و مسلكی - مخاطب خویش قرار دهد. رسالت شعر اربعین «تمدن سازی» است.
بی‌اعتنایی به «مخاطب جهانی» در شعر عاشورایی
وی ادامه داد: نكته مغفول مانده و فراموش شده در حوز شعر عاشورایی، بی‌مهری و بی‌اعتنایی به «مخاطب جهانی» است. شعر عاشورایی در روز و روزگار ما، متاعی است كه كه صرفاً برای مصرف داخلی تولید می‌شود و خروجی مناسبی ندارد؛ درست مثل جزیره‌ای كه امكانات محدود آن فقط نیازهای ساكنان جزیره را تأمین می‌كند و كانال‌های ارتباطی آن با جهان - حتی جهان اسلام - قطع است.
شاعر مجموعه شعر سپید «سمت روشن دنیا» اضافه كرد: بی هیچ‌گونه اغراقی، دایر مخاطبان شعر عاشورا، به مسلمانان -و متأسفانه در مواردی فقط به اهل تشیع- محدود می‌شود. به این معنا كه خوانش این شعر حتی برای اهل تسنن نیز جاذبه‌ای ندارد! علت این امر محدود بودن افق دید و خلاصه كردن دایر مخاطبان «شعر عاشورا» به اهل تشیع است.
اسماعیلی گفت: در شعر عاشورایی، شاعر فقط با هم‌مذهبان و هم‌مسلكان خویش به گفتمان می‌پردازد، و با این فرض كه همه مخاطبانش خودی‌اند، ضرورتی به توضیح واضحات- معرفی اباعبدالله(ع) و تبیین فلسفه و اهداف متعالی قیام عاشورا- نمی‌بیند. به این معنا كه شاعر به مجالس عزاداری امام حسین(ع) فقط به چشم یك دورهمی مذهبی برای كسب ثواب و گرفتن برات شفاعت نگاه می‌كند، از همین رو بزرگ‌ترین رسالت خود را در سرودن شعر عاشورایی، تحریك احساسات مخاطب می داند.
وی افزود: از همین رو، به جای پرداختن به اصل مسئله (تبیین شخصیت امام و اهداف قیام)، با استناد به روایات و احادیث سوگ‌محور، بیشتر به دنبال تحریك احساسات و گرفتن اشك از جمعیت است و این امر كاملاً بدیهی است. چنانكه هیچ مداحی نیز برای شركت‌كنندگان در مجلس ترحیم، به بیان بیوگرافی متوفی نمی‌پردازد؛ چراكه بر این امر واقف است كه همه شركت‌كنندگان در مجلس، در شمار خویشاوندان نسبی و سببی متوفی هستند.
دبیر ادبی اولین جشنواره بزرگ فرهنگ عاشورا اضافه كرد: در شعر عاشورا نیز پاسخ به این سوال كه «امام عاشورا كه بود و برای چه قیام كرد؟» برای كسانی كه هم‌قبله و هم‌قبیله‌اند، چندان ضرورتی ندارد. از همین رو شاعر عاشورا، فقط و فقط در مسیر «گریستن» بر این مصیبت گام برمی‌دارد و تلاشی برای گشودن چشم مخاطب خویش برای «نگریستن» به وجوه معنوی، حماسی و عرفانی این حماسه نمی‌كند.
اسماعیلی در ادامه گفت: شاعر در شعر اربعین باید افق دید خود را گسترش دهد و بنا را بر این بگذارد كه برای مخاطبی سخن می‌گوید كه هیچ شناختی از امام عاشورا و قیام كربلا ندارد. استاد سیدمهدی شجاعی در كتاب ارزشمند «خون خدا» در این مسیر خجسته گام برداشته است.
وی افزود: شجاعی در كتاب «خون خدا» كه تفسیر و ترجمه هنرمندانه «زیارت عاشورا»ست، با فرض اینكه كتاب خود را برای مخاطبانی می‌نویسد كه ممكن است تاكنون حتی نام مبارك امام حسین(ع) را نشنیده باشند، به روایت پرده‌به‌پرده این مینیاتور با شكوه الهی و بازخوانی آنچه در عاشورا بر امام و یاران وفادارش گذشته است، می‌پردازد.
شاعر مجموعه شعر «لهجه شرقی عشق» ادامه داد: سیدمهدی شجاعی در فرازی از مقدمه‌ای كه بر كتاب «خون خدا» نگاشته است، چنین می‌گوید: «مخاطب این یادداشت شمایید كه از حسین و عاشورا و كربلا هیچ نمی‌دانید...
شما كه از سوگواری و عزاداری هرساله جماعتی از مردم جهان به حق تعجب می‌كنید.
شما كه از زیارت دسته‌جمعی یا راهپیمایی هماهنگ چند میلیون نفر در یك تاریخ (اربعین) و در یك مسیر و یك جهت، دچار سوال و ابهام و استفهام و اعجاب و شگفتی می‌شوید؛ سوال و اعجابی كه كاملاً به‌جا و درست است.
آن كسی كه رفته و رفتنش جهانی را به سوگ نشانده، كه بوده و چه محبوبیت عمیق و گسترده و بی‌نظیری در میان مردم مختلف با فرهنگ‌ها و ملیت‌های متفاوت داشته كه تعزیتی این‌چنین را به یادگار گذاشته؟
این سوالی به‌جا و طبیعی و پرسیدنی است...»
و این كاری بدیع و ضرورتی مغفول‌مانده در حوزه شعر عاشورا است كه برای پایان دادن به انزوای شعر و شاعران عاشورایی و جذب مخاطبان جهانی به آن نیاز داریم. اینكه بگوییم: «امام حسین كه بود؟ چه كرد؟ چرا در كربلا تنها ماند؟ و چگونه به شهادت رسید؟» و این رسالت بزرگی است كه «شعر اربعین» باید در مسیر تحقق آن گام بردارد.
شعر عاشورا و اربعین هم‌ریشه‌اند
اسماعیلی در پایان ضمن تأكید بر اینكه شعر اربعین –پیش و بیش از پرداختن به بازماندگان– باید در مسیر تمدن‌سازی گام بردارد و گفتمان عاشورایی را جهانی كند، تصریح كرد: تفكیك شعر اربعین از شعر عاشورایی چندان ضرورت ندارد. شعر عاشورا و اربعین هم‌ریشه‌اند و باید مكمل همدیگر باشند. ما باید در حوزه شعر آیینی بیشتر به «وصل» بیندیشیم، نه «فصل». سیرت و حقیقت شعر عاشورایی و اربعینی یكی است.
