10 كتاب خواندنی درباره كودتا علیه مصدق

1. «ایران بین دو كودتا» نوشته داریوش رحمانیان استاد تاریخ دانشگاه تهران است. این كتاب جزو آثار شناخته شده مربوط به حوادث 28 مرداد است. ظریفیان معتقد است نویسنده این كتاب با تسلط بر بر اسناد و توانمندی بالا در تبیین و تحلیل اثری ارزشمند را تالیف كرده و در این كتاب حوادث مرداد با جستجو و واكاوی اسناد ریشه‌یابی شده است. این كتاب تحولات سیاسی و اجتماعی كودتای 3 اسفند 1299 و بر سركار آمدن رضاشاه تا جنبش ملی شدن نفت و كودتای 28 مرداد 1332 را مورد بحث قرار داده است. در این كتاب موضوعاتی نظیر چرایی و چگونگی وقوع كودتای اسفند 1299 و نتایج آن تا پادشاهی رضاخان و استقرار سلطنت پهلوی و همینطور اقدامات و برنامه‌های نوسازی دوره سلطنت رضاشاه و تحولات فكری مورد توجه قرار گرفته است. داریوش رحمانیان در كتاب خود نسبت به مناسبات سیاسی ایران با دول خارجی در دوره رضاشاه و حوادث جنگ جهانی دوم توجه نشان می‌دهد.

همینطور بحران آذربایجان و كردستان و مسئله نفت شمال، چگونگی پیدایش جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران تا سقوط دولت محمد مصدق از جمله مباحث مورد بحث در كتاب «ایران بین دو كودتا» است. گفتنی است با توجه به تالیف كتاب برای دانشجویان، نویسنده ضمن طرح دیدگاه‌ها، منابع و مطالعات مهم را نیز به خواننده معرفی می‌كند.
2. «كودتا (28 مرداد سازمان سیا و ریشه های روابط ایران و آمریكا در عصر مدرن) » تالیف یرواند ابراهامیان و ترجمه محمدابراهیم فتاحی كتابی خواندنی و مفید در موضوع كودتا است. بنابر گفته غلامرضا ظریفیان این كتاب اثری توصیفی و تحلیلی است. مذاكرات ایران-انگلیس و ملی شدن صنعت نفت از مباحث برجسته و ارزشمند این اثر است. در «كودتا» این باور مورد نقد قرار گرفته كه، نحوه مدیریت محمد مصدق عامل كودتا بوده است. یرواند آبراهامیان به خوبی نشان می‌دهد ریشه‌های كودتا به مخالفت آمریكا و انگلیس با گسترش منابع نفتی ایران باز می‌گردد.
3. «مصدق و كودتا» نوشته مارك گازیوروسكی و مالكوم برن توسط علی مرشدی زاده ترجمه شده است. در این كتاب اسناد دست اول و ارزشمندی منتشر شده است. این كتاب حاوی مدارك آرشیوی شوروی است. این كتاب حاوی مصاحبه با ماموران اطلاعاتی آمریكا است كه اطلاعات تازه و مفیدی را در اختیار علاقمندان و پژوهشگران قرار می‌دهد. از مارك گازیوروسكی، كتاب‌های سیاست و حكومت در خاورمیانه و شمال افریقا، نه شرقی - نه غربی: بررسی روابط ایران با اتحاد شوروی و ایالات متحده آمریكا(میزان)، نیز منتشر شده است.
4. «بحران دموكراسی در ایران 1332- 1320 » تالیف فخرالدین عظیمی است؛ این كتاب وقایع 1320 تا 1332 را بررسی كرده و به سراغ ریشه ها و ساخت‌های سیاسی و اجتماعی موثر بر این رویدادها رفته است؛ فخرالدین عظیمی در این اثر به واكاوی مباحث ریشه‌ای پرداخته است. پژوهشگر این كتاب در جستجوی پاسخ این سوال است كه «چرا دمكراسی در ایران لرزان است؟». سال‌های 1320 تا 1332، از اداور پرتلاطم تاریخ معاصر ایران است. دورانی كه با اشغال ایران به وسیله قوای روس و انگلیس و پس از آن آمریكا آغاز و در نهایت با كودتای 28 مرداد جای خود را به ثباتی مبتنی بر سركوب نظامی داد. در میانه این دوران نیز اتفاقات ریز و درشتی رخ داد. از ترورهای سیاسی متعدد تا جریان جدایی‌طلبی در آذربایجان و سپس سركوب این جریان، از قدرت‌گیری حزب توده تا انحلال این حزب، از فشار شوروی برای واگذاری نفت شمال ایران به این كشور تا فشار مصدق و جبهه ملی برای ملی شدن نفت جنوب.
5. «خواب آشفته نفت» مجموعه چهارجلدی محمدعلی موحد است كه به طور مفصل و دقیق ماجراهای ملی شدن صنعت نفت و كودتای مرداد را مورد بررسی قرار داده است. اهمیت خواب آشفته نفت در شخصیت و سابقه پژوهشگر و مولف آن، یعنی محمدعلی موحد است. ظریفیان در همین رابطه می‌گوید، موحد شخصیتی حقوقی است و نقش مهمی در قراردادهای نفتی آن زمان داشته است چرا كه او عضو روزنامه شركت نفت بود. این كتاب سیر مباحث حقوقی نفت را در چهار جلد گردآوری كرده است و ذیل موضوعات خود كودتا را مورد توجه قرار می‌دهد. در این كتاب شرح و توصیف‌های موحد از آن جهت خواندنی است كه نویسنده در جریان امور حضور داشته و بنابراین روایات او از وقایع دست اول و مستقیم است.
6. «مصدق دولت ملی و كودتا» كتابی حاوی گفتگوهایی خواندنی و مقالات مفید درباره وقایع مرداد 1332 است. این مجموعه زیر نظر عزت‌الله سحابی گردآوری شده كه شخصیت سیاسی وی بر اهمیت كتاب می‌افزاید. عزت الله سحابی از آن جهت كه خود شخصیتی فرهنگی و فعال سیاسی است، پیگیری نگاه وی در تدوین مقالات و تنظیم مصاحبه‌ها از جمله نقاط برجسته و متمایز این اثر است.
7. «جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و كودتای 28 مرداد 1332 » تالیف غلامحسین نجاتی است. كاری توصیفی و ارزشمند است كه اسناد مختلف را بررسی كرده است. این كتاب حاوی عكس‌های متعددی از مصدق و رجال سیاسی ایرانی و خارجی آن دوران است.
مهدی غنی، روزنامه نگار و تاریخ پژوه نیز آثار متفاوتی را معرفی می‌كند. برای او سه اثر مهم در موضوع كودتای 28 مرداد را این آثار هستند. آثاری كه بیشتر رنگ و بوی هواداران جبهه ملی را دارند. جریانی كه در ماجرای 28 مرداد قربانی شد و ضربه سختی بر پیكره آرمان‌ها و امیدهای او وارد آمد.

1. مهدی غنی در درجه اول مجموعه دو جلدی «تاریخ سیاسی 25 ساله ایران» تالیف غلامرضا نجاتی را معرفی كرد. نجاتی در این كتاب دوران 25 ساله حكومت محمدرضا شاه را بررسی می‌كند كه بخشی از آن نیز به دوران مصدق اختصاص پیدا می‌یابد. در این كتاب از 29 مرداد 1332 تا اسفند 1357 مورد بحث قرار می‌گیرد؛ به همین ترتیب كتاب دیگر غلامرضا نجاتی با عنوان «مصدق سال های مبارزه و مقاومت» نیز از آثار خواندنی مربوط به دوران محمد مصدق است كه از سوی این روزنامه نگار پیشنهاد شده است.

2. «هفتاد سال پایداری» عنوان خاطرات حسین شاه حسینی از رویدادهای سال‌های 1320 تا 1360 است. شاه حسینی از فعالان سیاسی جبهه ملی بوده كه در سال‌های پس از انقلاب دولت مهدی بازرگان نیز حضور داشته است. اهمیت این كتاب به دلیل نزدیكی نویسنده آن با جریان‌های ملی و مذهبی آن دوران است كه در خلال بیان خاطرات اطلاعاتی دقیق و جزئی از تحولات بدست خوانندگان خود می‌دهد.
3.«نیروهای مذهبی بر بستر حركت نهضت ملی» اثر علی رهنما است. این كتاب تصویری جامع از 1328 تا 28 مرداد 1332 عرضه می‌كند. تمركز این پژوهش بر عملكرد و تحولات درونی نیروهای مذهبی مانند (آیت الله بروجردی، آیت الله كاشانی و نواب صفوی) و تاثیرشان بر نهضت ملی است.