تاریخ پیدایش تعزیه به طور دقیق مشخص نیست، برخی با باور به ایرانی بودن این نمایش آیینی، پاگیری آن را به ایران پیش از اسلام با پیشینه سه هزار ساله سوگواری بر مرگ پهلوان مظلوم داستانهای ملی ایران (سیاوش)نسبت داده اند...
گردآوری و تطبیق: مینا خاندانی ها
تاریخ پیدایش تعزیه به طور دقیق مشخص نیست، برخی با باور به ایرانی بودن این نمایش آیینی، پاگیری آن را به ایران پیش از اسلام با پیشینه سه هزار ساله سوگواری بر مرگ پهلوان مظلوم داستانهای ملی ایران (سیاوش)نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه ساز شكل گیری آن دانسته اند، و برخی دیگر با استناد به گزارشهایی پیدایی آن رامشخصا از ایران بعد از اسلام و مستقیما از ماجرای كربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش میدانند.
سوگواری برای شهیدان كربلا از سوی دوستداران آل علی (ع) در عراق، ایران و برخی از مناطق شیعه نشین دیگر انجام میگرفت، چنانكه ابوحنیفه دینوری، ادیب، دانشمند و تاریخ نگار عرب، در كتاب خود ـ اخبار الطوال ـ از سوگواری برای خاندان علی (ع) به روزگار امویان خبر میدهد . اما شكل رسمی و آشكار این سوگواری، به روایت ابن اثیر، برای نخستین بار به روزگار حكمرانی دودمان ایرانی مذهب آل بویه صورت گرفت؛ و آن چنان بود كه معز الدوله احمد ابن بویه در دهم محرم سال 352 ق «در بغداد به مردم دستور داد كه برای حسین بن علی دكانهایشان را ببندند و بازارها را تعطیل كنند و خرید و فروش نكنند و نوحه بخوانند و جامه های سیاه بپوشند ومردم چنین كنند...» .
تعزیه، در لغت به معنی سوگواری [تعزیت]، برپا داشتن یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر كردن به صبر، و پرسیدن از خویشان مرده است؛ ولی در اصطلاح، به گونهای از نمایش مذهبی منظوم گفته میشود كه در آن عدهای اهل ذوق و كار آشنا در مناسبتهای مذهبی و به صورت غالب، در جریان سوگواریهای ماه محرم، برای باشكوهتر نشان دادن آن مراسم و یا به نیت آمرزیده شدن مردگان، آرزوی بهرهمندی از شفاعت اولیای خدا به روز رستخیز، بازیافت تندرستی، و یا برای نشان دادن ارادت و اخلاص فزون از اندازه به اولیا ـ به ویژه اهل بیت پیامبر علیهم السلام، با رعایت آداب و رسوم و تمهیدهایی خاص و نیز بهره گیری از ابزارها و نواها و گاه نقوش زنده برخی از موضوعات مذهبی و تاریخی مربوط به اهل بیت ـ به ویژه واقعه كربلا را پیش چشم بینندگان بازآفرینند.
تعزیه یا شبیه‌خوانی در اصل نمایشی است برپایه قصه‌ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام و بخصوص وقایع ماه محرم سال 61 هجری در كربلا برای امام حسین (ع) و خاندانش. ابتدا دسته‌هایی وجود داشتند كه از برابر تماشاچیان می‌گذشتند و با سینه زدن، زنجیر زدن و كوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانه‌ها و علم‌ها و نیز هم‌آوازی و هم‌سرایی در خواندن نوحه، ماجرای كربلا را به مردم یادآوری می‌كردند. در مرحله بعد آوازها كمتر شد و نشانه‌ها بیشتر و یكی دو واقعه‌خوان ماجرای كربلا را نقل می‌كردند و سنج و طبل و نوجه آنها را همراهی می‌كرد. چندی بعد، تعدادی از نقالان، چند شبیه یا لباس‌های نزدیك به واقعیت، شبیه‌سازی مصائب خود را شرح می‌دادند. در مرحله بعد، شبیه‌ها با هم گفت و شنید می‌كردند. بعد بازیگران پدید آمدند.
درآخرین سال های دوره صفویه، تعزیه تحول نهائی خود را طی كرده و به شكلی كه می‌شناسیم در آمد.بدلیل حفظ حرمت، فقط مردان در این دسته‌ها حضور می‌یافتند و نقش زنان را جوانان كم سال بازی می‌كردند. در ابتدای دوره قاجاریه، تعزیه، بدلیل حمایت شاهان و طبقه مرفه جدید بازرگان و سیاسی، دامنه‌دار تر شد. بعدها در نمایش‌خانه‌های موقتی بنام تكیه یا حسینیه این نمایش‌ها اجرا می‌شدند. تاریخ دقیق ساختمان یكی از این تكیه‌های ثابت یعنی تكیه نوروزخان، 1177 ه.ش ، مقارن اوایل سالهای سلطنت فتحعلی‌شاه است. در نخستین مراحل تعزیه، بسیاری از نقالان مذهبی و غیرمذهبی به بازی در آن پرداختند. به این ترتیب تعزیه از مایه و سبك نقالی تاثیر گرفت. تعزیه در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به اوج شكوه و توسعه خود رسید. ساختمان مدور تكیه دولت در چهار طبقه، مجلل‌ترین نمایش‌خانه‌های تعزیه بوده است. همینطور می‌توان از تكیه شاهی، تكیه ولی‌خان، سپهسالار، تكیه قورخانه، تكیه سرچشمه، تكیه عزت‌الدوله، تكیه نوروزخان، تكیه چهل تن، تكیه سید ناصرالدین‌و ... یاد كرد.
هم اینك تعزیه به عنوان گونه ای از نمایش سوگ(تراژدی) ایرانی شناخته می شود . در سالهای گذشته برخی نمادهای نمایش تعزیه و واكنش تماشاگران ایرانی به انها، حیرت و تحسین بزرگان هنر نمایش را برانگیخته است.
