از سفرنامه های زنان در ایران تعداد اندكی در دست است كه بیشتر آنها همراه با خاطره گویی ست و به نوعی، نه فقط ماجرای سفر كه داستان زندگیست.
نویسنده : مهرنوش محتشمی
در میان سفرنامه های برجای مانده، سفرنامه‌های زنان قاجار را می‌توان منابعی معتبر و كامل برای بررسی شرایط زندگی اجتماعی زنان ایرانی در یكی از تلخ‌ترین دوران تاریخ ایران دانست.
سفرنامه‌های زنان معمولاً با خاطره‌نگاری همراه است. بسیار پیش می‌آید هنگام شرح ماجرای عبور از شهری، اتفاقی در گذشتۀ دور را به یاد آورده و بازگو می‌كنند كه گاه دردآور و گاه باعث دل‌شادی است. شاید بتوان گفت این نوشته ها برای زنان باسواد درباری مجالی برای بروز احساسات و اندیشه‌های پنهان بدون شرح و نگرانی بوده است. آنان در بیان حوادث سفر چنان دقیق‌اند كه مخاطب گمان می‌كند لحظه به لحظه در سفر همراهشان بوده است.
كتاب شاهزاده خانم قاجاری ، نوشته زنی ست كه نامش مشخص نیست . او در تمام كتاب هیچ وقت با نام خطاب نمی‌شود، اما براساس نوشتۀ خودش از اصل و نسبش آگاه می شویم.
او دختر شاهزاده مبارك میرزا، نوۀ شاهزاده محمودمیرزا و نوۀ فتحعلی شاه قاجار است و از سمت مادری ، نوۀ نادرشاه افشار است. زنی است باسواد، آشنا به شعر و ادبیات، هنرمند و قطعاً زیبا؛ چون آوازه‌اش به ناصرالدین شاه می‌رشد و در پانزده سالگی به نامزدی شاه درمی‌آید. این نامزدی به انجام نمی‌رسد و پس از سه سال نامزدی به هم می‌خورد و شاهزاده خانم در سن هجده سالگی به دستور ناصرالدین شاه به عقد عمادالملك، حاكم میانسال بسیار ثروتمند و معتبر طبس در می‌آید. پس از چند سال ، دشمنی‌های زنان دیگر عمادالملك و مرگ دو برادرش و دلتنگی‌های شاهزاده خانم او را به عزیمت به مكه و عتبات مصمم می‌كند و ماجرای سفر او رقم می خورد .
شاهزاده خانم اذن سفر از همسر می‌گیرد و با تعداد اندكی همراه، در 21 شعبان 1303 هجری قمری برابر با 4 خرداد 1265، طبس را برای یك سال به قصد عتبات و سپس مكه ترك می‌كند. از همان آغاز سفرنامه مشخص است كه راوی، زنی باسواد و نكته‌سنج و تیزبین است كه تمایلی به زیاده‌گویی ندارد. سفرنامۀ شاهزاده خانم با ورود زائران به كشتی و سپس در راه بازگشت كه از مسیر جبل اتفاق می‌افتد، رنگ و بویی دیگر پیدا می‌كند. ازدحام مسافران و به گل نشستن‌های مكرر كشتی و بدتر از همه مرگ و میر زائران و انداختن اجساد به دریا تا حملۀ راهزنان به كاروان در راه جبل، چنان دقیق و شفاف توسط شاهزاده خانم توصیف شده كه می‌توان تمام آن وقایع را بسیار واضح در ذهن مجسم كرد. استفادۀ درست و به موقع مؤلف از شعر، ضرب‌المثل و طنز و ذكر وقایع تاریخ با نثری ساده و روان را باید از جمله دلایل جذابیت سفرنامه دانست.
در آخرین صفحۀ سفرنامه، یادداشتی به قلم ابوالقاسم عمادالممالك پسر محمدباقی عمادالملك، همسر شاهزاده خانم به تاریخ 1317 هجری وجود دارد كه در آن تصریح می‌كند این سفرنامه، روزنامۀ سفر حاجیه شاهزاده خانم به مكۀ معظمه است كه به قلم خود شاهزاده خانم نوشته شده است. از سویی در انتهای سفرنامه آمده كه این نسخه به دستور شاهزاده خانم توسط میرزا محمدعلی الموسوی به تاریخ ذی القعده 1317 هجری قلمی شده است. با توجه به تأكید شاهزاده خانم در برخی صفحه‌های سفرنامه و دستخط ابوالقاسم عمادالممالك مشخص است كه اصل سفرنامه توسط شاهزاده خانم و در طول سفر نوشته شده اما بنا به دلایلی در سال 1317 هجری، چند سال پس از درگذشت همسر شاهزاده خانم، كاتبی به نام میرزا محمدعلی موسوی، نسخۀ اولیه را به دستور شاهزاده خانم رونویسی می‌كند. بنابراین تاریخ آغاز سفر 1303 هجری و تاریخ پایان آن یك سال بعد در 1304 هجری است و رونویسی از متن اصلی در 1317 هجری اتفاق افتاده است.
این سفرنامه یكی از اولین سفرنامه‌های زنان قاجاری است و این كتاب براساس نسخۀ خطی سفرنامۀ شاهزاده خانم به شمارۀ 18422 با عنوان «روزنامۀ سفر مكه» موجود در بخش نسخ خطی كتابخانۀ ملی ایران استنساخ، تصحیح و در چهار فصل تنظیم شده است.
مشروح این سفرنامه در كتاب « سه روز به آخر دریا » به كوشش دكتر نازیلا ناظمی توسط نشر اطراف منتشر شده است .
