محمد (محمد سعید) بن محمد مفید، معروف به قاضی سعید قمی، و ملقب به "حكیم كوچك" از از مشاهیر عالمان قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری یعنی از عالمان عصر صفوی است.
نویسنده : علی شالچیان
محمد (محمد سعید) بن محمد مفید، معروف به قاضی سعید قمی، و ملقب به "حكیم كوچك" از از مشاهیر عالمان قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری یعنی از عالمان عصر صفوی است. تاریخ ولادت او را جمعی سال 1049ق و برخی 1043ق گفته اند. تاریخ دقیق فوت او نیز معلوم نیست و اقوال مختلفی در آن باره وجود دارد.
زمینه دانش و نگارش او فقه و اصول و شعر و ادب و حدیث و كلام و مباحث سلوكی و طبابت و ریاضیات بوده است. برخی نام پدر او را محمد باقر نوشته اند. محمدباقر در زهد و وارستگى مشهور بود و در شهر مقدس قم به شغل طبابت اشتغال داشت.
در نوجوانى علم طب را نزد پدرش فرا گرفت و در جوانى به اصفهان مهاجرت كرد. برادر بزرگتر وى، میرزا محمدحسین، صاحب تفسیر كبیرى به زبان فارسى و از اطباى دربار شاه عباس دوم صفوى بود. محمد سعید نیز در سن 28 سالگى به عنوان یكى از طبیبان مخصوص دربار برگزیده شد.
قاضی سعید قمی فلسفه و حكمت را از مولى رجبعلى تبریزى متوفای 1080ق در اصفهان و علوم دینى و برخی از مباحث سلوكی و عرفانی را از ملا محسن فیض كاشانى فرا گرفت. اینكه آیا قاضى سعید نزد ملا عبدالرزاق لاهیجى متوفای 1051ق كتاب حكمة الاشراق را خوانده باشد، مورد اختلاف است.
برخی همچون افندى در ریاض العلماء و همچنین صاحب طرائق الحقائق وى را شاگرد عبدالرزاق لاهیجی به حساب آورده اند. هانرى كربن و جلال‌الدین آشتیانى نیز قاضى سعید را متأثّر از درس اشراق عبدالرزاق لاهیجی دانسته اند.
قاضى سعید در فلسفه بیشتر از مولى رجبعلى متأثر است تا از فیض. مولى رجبعلى تبریزى متخلّص به واحد از شاگردان حكیم میر ابوالقاسم فندرسكى استرآبادى متوفای 1050 ق از حكماى نامدار عصر صفوى و مورد احترام سلاطین صفوى بوده است. قاضى سعید در مواضع متعددى از آثار خود، استادش رجبعلی تبریزی را ستوده است.
رجبعلى تبریزى در تكوین شخصیت علمى قاضى سعید قمى بسیار موثر بوده است و قاضى سعید پس از رحلت استاد، اندیشه هاى وى را پى گرفت و مانند استاد خود، نزد شاه عباس دوم اعتبارى كسب كرد و در حدود سال 1068 ق كه تكیه فیض را در شهر اصفهان بنا مى كردند، بنابر مأموریتى كه از سوى شاه عباس دوم به وى واگذار شد، از وجوهى كه به طریق حلال تهیه شده بود املاك و مزارعى حاصل‌خیز و مرغوب خریدارى كرد و بر تكیه مذكور وقف كرد.
بنا به قول مورخان، قاضى سعید از سوى شاه به قضاوت در قم منصوب گردید و از آن تاریخ به قاضى سعید معروف شد. وى در برخى آثار خویش به لقب قاضى اشاره دارد. در منابع آمده است كه وى تا آخر عمر به طبابت نیز اشتغال داشته است و به درمان بیماران در زمان شاه سلیمان صفوى مبادرت ورزیده است.
روش و منش قاضى سعید در قلمرو حكمت و عرفان بر برخى تنگ نظران و كوتاه‌فكران، ناپسند آمد و هنگام روى كار آمدن شاه سلیمان صفوى (سال 1077 ق) حاسدان نزد وى و درباریان، زبان به مذمتش گشودند و نظر شاه و اطرافیان او را نسبت به وی مكدر ساختند و با ایجاد بدبینى، زمینه هاى تعطیل فعالیت هاى او را فراهم كردند.
سرانجام، قاضى سعید از خدمت در شغل قضاوت و تصدى امور شرعى معزول شد و از شهر قم تبعید گردید و در قلعه الموت محبوس شد؛ اما چون صداقت و صفاى باطن و درستى وى بر آنان معلوم شد مورد عفو قرار گرفت و قبل از سال 1084ق به شهر قم رفت و تا سال 1088 ق به پژوهش‌هاى علمى در زمینه قرآن، حدیث و علوم دینى مشغول بود؛ تا اینكه در سال 1089ق به اصفهان آمد و تا سال 1102 ق در این شهر به تحقیق در زمینه حكمت و عرفان مبادرت كرد.
