یادداشت روز : شیخ اشراق نابغه ای بی باك شیخ اشراق، نابغه بی باك (بخش دوم)

نویسنده : علی شالچیان

شیخ اشراق هرچند روش فلسفی مشّاء را اجمالا انكار نمی كرد، اما آن را برای كشف حقایق، كافی نمی دانست. او بر تزكیه نفس و معرفت عرفانی به عنوان روشی اساسی در كشف حقایق نیز، تاكید می كرد.

وی خود نوشته است: "من در بسیاری از مسایل فلسفی از روش مشائیان خارج نشده ام، بلكه لطایف و نكاتی را به قواعد آنها افزوده ام. در مكتب من آغاز حكمت، رهایی از دلبستگی به دنیاست و وسط آن، مشاهده انوار الهی است و آخرش هم نهایت ندارد. ما همان طور كه محسوسات را می بینیم و نسبت به آنها یقین داریم، چیزهایی از امور روحانی و مجرد را هم با دل مشاهده می كنیم كه نسبت به آنها یقین داریم. این راه ماست و كسی كه این راه را طی نكند، در واقع، از حكمت چیزی نمی داند؛ بلكه در شكوك، غرق می شود."

بعضی از فرق های میان مكتب مشّایی و مكتب اشراقی، چنین است:

الف: در دیدگاه مشّائیان، هدف، استكمال نفس و رسیدن به سعادت جاوید است؛ ولی در دیدگاه اشراقیان، هدف اشراق و كشف است.

ب: روش مشّائی مبتنی بر استدلال عقلی و علم حصولی است، ولی روش اشراقی، علاوه بر استدلال عقلی، مبتنی بر ذوق و دل و علم حضوری است.

ج: در مكتب مشّاء، اصالت با "وجود" است و "ماهیت" اعتباری، ولی در مكتب اشراق اصالت با وجود نیست و وجود امری اعتباری است.

د: در مكتب مشّاء، موجودات جهان، حقایقی متباین و جدا هستند و هیچ گونه اشتراكی میان آن ها وجود ندارد، ولی در مكتب اشراق، وحدت وجود و كثرت موجود مطرح است.

ه: در مكتب مشّاء، امتیاز "موجود" فقط یا به "تمام ذات" است، مانند امتیاز جواهر عالیه (مقولات عشر) و یا به "جزء ذات" است، مانند امتیاز انواع یك جنس و یا به "عوارض" است، مانند امتیاز اشخاص یك نوع از یكدیگر، و امتیاز به نقص و كمال و ضعف و شدت، فقط در مراتب طولی موجودات هست؛ ولی در مكتب اشراق، علاوه برآن، امتیاز به كمال و نقص و شدت و ضعف در مرتبه واحده (در مرتبه عرضی) نیز هست.

و: از دیدگاه مشّائیان، واجب الوجود، ماهیت ندارد؛ ولی به نظر اشراقیان، خدا دارای ماهیت است.

ز: به نظر مشّائیان، علم حضوری، منحصر به علم نفس به ذات خویش است؛ ولی از دیدگاه اشراقیان، علم حضوری در سه مورد است:

الف - علم مجرد به ذات خود.

ب - علم علت به معلول خود.

ج - علم معلول به علت خود.

از شیخ اشراق كتاب ها و رسائل متعددی به زبان عربی و فارسی باقی مانده است كه بارها منتشر شده است و همواره در طول تاریخ مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. برخی از آن ها عبارت اند از: حكمة الاشراق، عقل سرخ، آواز پر جبرئیل، صفیر سیمرغ، لغت موران، هیاكل النور، الغربة الغربیة.