سفرنامه عتبات، گزارش سفر فرد ناشناسی ست كه برای زیارت عتبات با حمل جنازه پدر خود برای خاكسپاری در كربلا منازل بیشماری را می گذارند و سفرنامه مینویسد.
نویسنده : مهرنوش محتشمی
سفرنامه عتبات، گزارش سفر فرد ناشناسی است كه از روز شنبه پنجم ذیحجه سال 1298 هجری قمری آغاز شده و به قصد زیارت عتبات عالیات از تهران حركت كرده پس ازگذراندن منازل بیشماری در این راه به همراه جنازه پدرش كه آن را برای خاك سپاری به كربلا حمل می‌كرده، به صورت روزشمار و درقالب روزنامه‌نویسی با یاداشت وقایع آن زمان و ارائه آثار تاریخی در روستا و شهرها در روز بیست و ششم ربیع الثانی به تهران بازمیگردد.
اگرچه اطلاعات چندانی از نام و كنیه نویسنده در تمام گزارش به چشم نمی‌خورد، از بیان برخی از گزارش‌های وی در طول مسیر می‌توان به اطلاعات اندكی درباره نویسنده دست یافت، به نظر می‌رسد كه نویسنده داماد عمید الملك بوده است و با خاندان قاجار نسبتی سببی داشته است؛ به همین دلیل در بین مسیر برخی از كارگزاران حكومتی از وی استقبال كرده یا او را بدرقه می‌كنند.از طرف دیگر مشخص می‌شود كه او از خاندان علما بوده است و پدر وی، از عالمان سرشناسی بوده، زیرا در مدت اقامتش در كربلا و نجف در مجالس موعظه برخی بزرگان همانند آخوند ملا حسین فاضل اردكانی و شیخ جعفر شوشتری حضور پیدا كرده و برخی از علما نیز به دیدن او می‌آیند.
در گزارش سفر، نویسنده خودش را انسانی بسیار متعبد و دیندار معرفی می‌كند كه بیشتر اوقاتش را در عتبات به زیارت می‌گذرانده و سعی بسیار داشته است كه تمام مكان‌های زیارتی را از نزدیك زیارت كند؛ از جمله وی مینویسد در راه حركت به سوی كربلا با آنكه تمامی همراهانش از رفتن به زیارت طفلان مسلم به دلیل بعضی از خطرات خودداری می‌كنند، اما وی با وجود حضور دزدان در منطقه كه به آنها نیز برخورد می‌كند به زیارت این مكان نائل می‌شود و از این بابت نیز بسیار خرسند است.
این سفرنامه از چند منظر حاوی اطلاعات فوق العاده و ارزشمند تاریخی و جامع شناسی است . یكی اینكه نویسنده در طول سفر حامل جنازه پدرش بوده است و برای خاك سپاری جنازه به كربلا اطلاعات مفیدی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد، و این آگاهی را می‌دهد كه حمل جنازه در دوره قاجار با چه مشكلاتی روبرو بوده است. به عنوان مثال وی مینویسد: جنازه‌ها را در خاك عثمانی از كاروان جدا كرده و به كاروانسرای دیگری می‌بردند یا آنكه هنگام عبور از بغداد، مانع ورود جنازه‌ها به این شهر می‌شدند و همچنین وی در زمان دفن جنازه پدرش در رواق حبیب بن مظاهر اطلاعاتی از چگونگی دفن، مقدار پولی كه برای دفن جنازه گرفته می‌شود و نیز آداب و رسومی كه برای دفن انجام می شود، اشاره می‌كند.
دیگر اینكه نویسنده سفرنامه توجه دقیقی به آثار و ابنیه موجود در بین راه داشته و توصیفات دقیقی از مكان‌های تاریخی میان راه از جمله طاق بستان، بیستون، قصر شیرین و... ارائه می‌دهد؛ علاوه بر این نویسنده در عتبات به معماری صحن و حرم كاظمین، كربلا و نجف پرداخته، خصوصیات و چگونگی معماری آنها را بیان می‌كند.
همچنین نثر این سفرنامه بسیار ساده و بی‌تكلف بوده و از معدود سفرنامه‌های عصر ناصری است كه نگارنده آن هیچ مقام و منصب دولتی نداشته است. توجه به برخی از ارقام، اوزان و مقادیر، قیمت اجناس و همچنین نوع غداهایی كه در سفر تناول می‌شده است از جمله خصوصیات این سفرنامه است كه نویسنده به تمام این مسائل اشاره كرده است.
نسخه منحصر به فرد این سفرنامه همراه چند رساله دیگر، میان نسخه‌های خطی مرحوم میر جلاالدین محدث ارموی بوده كه به كتابخانه مركز احیاء میراث اسلامی منتقل شده است.
این نسخه در حال حاضر به شماره 2283 در كتابخانه مركز احیاء نگه‌داری شده است.
