امروز سخن را مزین كنیم به نام ارجمند عمر خیام. مردی از سلاله پاك حكیمان ایرانی كه جامع همه علوم و فنون بود و مهمتر از همه یكی از برترین رباعی سرایان تاریخ ادبیات پارسی.
نویسنده : ارسطو جنیدی
درودی به زیبایی رباعیات حكیم فرزانه ایران زمین بر شما عاشقان میهن و فرزندان زبان پارسی دری.
این نابغه كم نظیر بشری در سال 432 در نیشابور چشم به جهان گشود و در همان شهر به سال 516 یا 517 چشم از جهان فروبست و دنیایی از نور متعالی وجود وی محروم شد.
از خردسالی آثار نبوغ در وی آشكار بود.
در باب هوش سرشار او روایات متقن و موثق بسیاری بیان شده است. از جمله گفته شده كه دارای چنان حافظه نیرومندی بود كه با خواندن هفت بار یك كتاب در اصفهان، كل آن كتاب را از بر شده بود و وقتی به نیشابور بازگشت تمامی آن كتاب را از حافظه بر روی كاغذ آورد و اختلاف با اصل كتاب بسیار بسیار اندك بود. تسلط عمر بر قرآن كریم، فقه و علوم اسلامی، نبوغ شگفت انگیز او در ریاضیات و فلسفه و مهارت بی همتایش در نجوم، بدون هیچ اغراقی او را در شمار یكی از والاترین دانشمندان كل تاریخ بشری قرار داده است.
در مورد ابتكارات تحسین برانگیز و یگانه او در نجوم و علم تقویم باید گفت كه پایه ریزی تقویم جلالی بر اساس فرمان جلال الدین ملكشاه سلجوقی و ضبط و ثبت دقیق تمامی روزهای سال و انطباق جشنهای ملی و رسوم ایرانی با چهار فصل سال، برترین دقت تاریخی جهان را در تنظیم تقویم پدید آورده است. تقویمی كه خیام بزرگوار تنظیم كرد، هم اكنون تقویم رسمی ماست و دو هزار بار دقیق تر است از تقویم ((گری گوری)) كه تقویم رسمی اروپا به شمار می رود.
تسلط او در فلسفه نیز از دیگر نكات مهم در باب این دانشمند والا مقام است. او را باید از پیروان ابن سینا و فلسفه مشاء به شمار آورد. در ریاضیات او باز هم نابغه بودن خود را به اثبات رسانیده است. این خورشید علم بنیانگذار بسط چند جمله ای در تخمین توابع است.
جالبست كه بدانیم این كشف شگفت انگیز حكیم بزرگوار ما در كتب درسی و دانشگاهی دیگر كشورها مورد اشاره واقع شده. از جمله در كتاب ریاضیات مقطع پیش دانشگاهی تمامی دبیرستانهای انگلستان در زیر عكسی از آرامگاه حكیم عمر خیام این جمله به زبان انگلیسی آمده:
"از بسط چند جمله ایی در تخمین توابع پیچیده استفاده می شود."
ریاضیدانان بر این باورند كه بسط دو جمله ایی، اولین بار توسط عمر خیام در هزار سال پیش كشف شده است.))
به اعتراف یكی از ریاضیدانان بزرگ غربی، خیام اول كسی است كه به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق كرده، و به حل هندسی آنها توفیق یافته، و رسالهٔ وی درعلم جبر، كه مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یك فكر منظم علمی است؛ و این رساله یكی از برجسته‌ترین آثار قرون وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آنها در این علم است.
وی طبیبی حاذق هم بود و شواهد بسیاری در مورد معالجات وی در دست است كه برای كوتاه كردن سخن از ذكر آنها گذشته و از روان بلند این حكیم فرزانه ایران زمین پوزش می طلبیم.
در مورد اخلاق و رفتار وی گفته شده كه با همه فرزانگی و بزرگی علمی، مردی تندخو بود و در تعلیم دادن دانش خود به دیگران گشاده دست نبوده است. علامه فقید، دكتر ذبیح الله صفا با ذكر دلایلی قوی بیان فرموده اند كه این خصوصیت اخلاقی خیام به سبب آن بوده كه خیام شاگرد شایسته ای كه قوت درك كامل سخنان او را داشته باشد در اطراف خود نمی یافت.
اما از تمام وجوه خیام مهمتر و برتر صفت شاعری اوست.
او اساساً هرگز در جرگه شاعران وارد نشد. وی تنها رباعی می سرود و رباعیاتش نیز جنبه تفنّنی داشت. اما رباعیات كم حجم او چنان سرشار از مفاهیم بلند فلسفی است كه امروزه ما وی را بیش از آنكه به نام ریاضیدان، فیلسوف، طبیب و منجم بشناسیم، به نام شاعر می شناسیم.
رباعیات خیام بزرگ تجلی آشكاریست بر این نكته كه كیفیت والا بر كمّیت بی ارزش هزاران هزار بار غلبه دارد.
عالی ترین و مهمترین دریافتهای فلسفی و شگرف او از عالم در همین دویست رباعی مندرج است و عجیب تر آنكه هیچ شاعری در تمام جهان با این میزان بسیار اندكِ حجم شعر نتوانسته این محبوبیت و شهرت را كسب كند كه عمر خیام كسب نموده. به عبارت دیگر خیام تنها چهارصد بیت شعر دارد(دویست رباعی) و این مقدار شعر آنقدر كم و اندك است كه شاید جز او هیچكس در جهان با این حجم كم شعر به عنوان شاعر شناخته نشده است. اگر در هر صفحه ای 5 رباعی او چاپ شود كل حجم رباعیات او 40 صفحه بیشتر نخواهد بود. كدام گوینده و شاعر بزرگ در عالم با این میزان كم سروده توانسته چنین شهرت و محبوبیت بی نظیری كسب كند كه حكیم عمر خیام كسب كرده؟ تفكر در همین نكته و درك میزان محبوبیت فراوان خیام بزرگ در سراسر عالم، گواهی آشكار است برای عظمت روح و علو اندیشه وی.
مضامین رباعیات خیام در طول تاریخ همواره محل مناقشه بوده است. عده ای با نگاهی كاملاً مادی رباعیات این حكیم بزرگوار را تا سطح هواهای پست نفسانی خود پایین می آورند و خیام را مردی شرابخوار و منكر رستاخیز و ملحد معرفی می كنند. حال آنكه اهل دل همواره به رباعیات او به چشم دل نظر افكنده اند و نور حقیقت و عشق به الهیت را از كلام او دریافت نموده اند. از (( رابیدرانات تاگور )) اندیشمند بزرگ هندی كه شیفته خیام بود و او را عارفی كامل می دانست تا بخش بزرك دانشمندان كشور خودمان.
عاشقان دانایی و كشف حقیقت را به مطالعه مقالاتی كه استاد فقید محمدعلی فروغی در مورد رباعیات خیام نوشته اند دعوت می كنیم. در این گفتارهای روشنگرِ استاد، از رباعیات خیام به عنوان چراغ هدایت و كلامی عارفانه یاد شده است.
توجه به دیگر آثار خیام نیز ما را به این باور می رساند كه نمی توان رباعیات وی را به كفر و الحاد و لذت جویی مادی محدود كرد. بلكه باید رمزها و اشارات اهل دل را شناخت و این اشعار لطیف را بارقه های نور معرفت قلمداد كرد.
ترجمه رباعیات عمر خیام به زبانهای غربی و به ویژه توسط (( فیتزجرالد )) انگلیسی، خود بحثی بسیار مفصل و زیباست كه آن را به مجالی دیگر موكول می كنیم تا حق مطلب را تا حدی در آن باب ادا كنیم.
در اینجا حیف است كه به بهترین رساله نثر حكیم عمر خیام به زبان پارسی اشاره نكنیم كه آن هم رساله ای از نظر حجم كوچك اما پر محتوا و مستطاب است به نام (( نوروزنامه)). وی این رساله را در بیان آداب و رسوم فرهنگی ایرانیان و به ویژه جشن شكوه مند نوروز نگاشته است و كتاب دلپذیر و زیبای او علاوه بر نثر خوش آهنگی كه روح را به تموّج در می آورد، حاوی نكات بسیار ذی قیمت تاریخی در باب جشن نوروز و رسوم وابسته به آن است.
و در پایان عاشقان زبان پارسی و قند شیرین كلام خیام را به خواندن رباعیات ممتاز و ناب وی دعوت می كنیم.
و این هم دعایی از زبان حكیم بزرگوار ایرانی ما خطاب به خداوند متعال كه می تواند دعای همه ما باشد:
با تو به خرابات اگر گویم راز
به زانكه به محراب كنم بی تو نماز
ای اول و ای آخر خَلقان همه تو
خواهی تو مرا بسوز و خواهی بنواز
درود بر حكیم عمر خیام، بزرگ نابغه ایران زمین و فرزندان ژرف اندیشش
