تعزیه در كلام معنای سوگواری و عزا داری را به ذهن متبادر می كند و در عمل تئاتری است كه عموم جامعه آن را با عزای امامان شیعه، علی الخصوص عزای واقعه ی عاشورا می شناسند.
نویسنده : پوریا موسوی
بحث بر سر مخالف خوانی است. یعنی قرار است از تعزیه سخن گفته شود. باید بگوییم اساسا این تعزیه چیست؟ چه چیز هایی دارد؟ چه عناصری را به صحنه می كشد تا برسیم به آن كه بگوییم مخالف و مخالف خوانی چیست؟
تعزیه در كلام معنای سوگواری و عزا داری را به ذهن متبادر می كند و در عمل تئاتری است كه عموم جامعه آن را با عزای امامان شیعه، علی الخصوص عزای واقعه ی عاشورا می شناسند. اما نوشتار حاضر بنا بر اكتفا به ارائه ی تعارف نداشته و پس از اندكی توضیح اجمالی به مسئله مخالف خوانی و نگاهی به آن در تعزیه خواهد پرداخت.
تعزیه مانند انواع دیگر تئاتر در نقاط مختلف دنیا مختصاتی ویژه با معنا شناسی ویژه دارد. تعزیه تكیه دارد و تكیه ساختمانی است عموما گرد كه سكویی در میان آن قرار گرفته. سكو گرد است یا چهارگوش و جهان تعزیه تماما بر آن نمایش داده می شود. تعزیه گردان، شبیه خوانان و تمام عملگان تعزیه جهان را از منظر خود بر سكوی تعزیه، برابر چشم مخاطبان می سازند، یا در حقیقت بازنمایی می كنند.
تعزیه (معین البكاء) دارد كه همان كارگردان است و نقش خوان دارد كه بازیگر باشد. صحنه تماما سكویی است خالی با لوازمی اندك بنا به اقتضاء. اشخاص البسه ی معنا دار و نشان دار به تن دارند. هر چیز بر سكوی تعزیه معنایی دارد و هیچ چیز بی خود و بی نشان امكان وجود بر آن را ندارد. رنگ، كلام و لحن و لباس و رنگ و موسیقی همه جزئی از نشانه های موجود بر سكوی تعزیه هستند.
اما مخالف خوان و اساسا تعریف مفهوم مخالف : در قیاس با معنای متضاد معنی اش را می یابیم . موافقی در تعزیه وجود دارد كه در تضاد با آن، مخالفتی به كنش در آمده و هست شده است.
بنیان بر جدال مداوم این موافق و مخالف است كه می شود جدال مداوم نیك و بد، خیر و شر و دوگانه های در تضاد. موافق با ما، یعنی ما ای كه دست به بازنمایی حقیقت زده ایم و دستگاه تعزیه را به راه انداختیم می شود جمع همه ی نیكان و مخالفان با ایشان مخالف خوانی خواهند كرد.
اما مسئله ی دیگر قسم دومِ واژه ی ((مخالف خوان)) است، یعنی مصدرِ ((خوان)) . دلیل وجود قسم دوم چند بخش است. اول آن كه در تعزیه بازیگر یا به عبارت صحیح نقش خوان، طبق قاعده دفترچه ای در دست دارد و از روی آن دیالوگ ها ی خود را از طریق خواندن متن بیان می كند. دیگر آن كه اصلی در بازیگری تعزیه تاكید بر امرِ به جای كسی بازی كردن است. مدام بر این تاكید می شود كه مردم بدانند من در حال حاضر نقش فلان شخص را بازی می كنم. از سویی اگر شخصی از اشخاص تعزیه موافق باشد، یعنی از اولیا باشد، نقشخوان خود را دون تر از مقام والای او دانسته و تاكید می كند در حال حاضر من به جای او، در نقش او بر سكوی تعزیه خواهم بود. از سوی دیگر وقتی نقشخوانی قرار است مخالف بخواند، به دلیل این كه شخصیت مخالف را زشت و پلید می داند و در تضاد پا ایمان وجودی خود، باز هم تاكید بر به جای شخصیتی بازی كردن و نقش خواندن می كند.
موافق خوان و مخالف خوانِ تعزیه با هم در جدال اند برای بازنمایی تقابل این دو نیرو در جهان . هركدام نشانه هایی دارند از نوع همان نشانه هایی كه پیشتر بیان شد. كلام مخالف خوان در تضاد با كلام مطبوع و شاعرانه ی اولیا و موافق خوانان است. لحن مخالف خوان در تضاد با لحن آهنگین بر آمده از كلام اولیاست. این دوگانه در رنگ ها و پوشش نیز با هم متفاوت اند و در هر عنصر دیگری كه در تعزیه وجود داشته باشد.
اما آنچه نباید فراموش كرد معنای ساخته شده توسط چینش تمامی این نشانه ها در كنار هم است. این یعنی معنا و دلیل وجودی هنری به نام تعزیه با تمام خصوصیات و مختصات.
در ابتدا تعزیه تنها محدود به وقایعی چون حادثه ی عاشورا بود. اما حالا علی رغم حفظ اصلیت تعزیه در نسبت با واقعه ی عاشورا، روایت این فرم از تئاتر فرا تر از این مرز ها رفته به حیات و وقایع زندگی دیگر امامان رسیده، پیش از اسلام را در نسخ متعدد روایت كرده، به هابیل و قابیل رسیده و به ریشه ی ایشان یعنی
آدو وحوا. حتی قبل از ایشان را نیز در نسخی روایت كرده است.
در تمامی این نسخه ها، در تمامی این تعزیه ها این جدال مداوم است و در نهایت پیروز و حق گو اولیا هستند . این پیروزی بیش از هرچیز بر پایه ی نیكی است و بیانگر این معنا كه همیشه نیك برتر است.
در نتیجه می توان گفت تعزیه صحنه ی جدال مداوم نیك و بد است. این قاعده هیچ گاه نقض نشده است.
