گفتگو با عبدالرضا مجدی پژوهشگر هنر در برنامه سرزمین من
مجدی در این برنامه در ابتدا در مورد انواع گنبد در معماری صحبت كرد و گفت :
پیدایش انواع گنبد
در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در اوج قدرت بنا شد.
در دوره قبل و بعد هخامنشی به دلیل نبود امكانات آوردن چوب سدر و ساج میسر نبود.
به همین دلیل طاق های منحنی و گنبد ها جای اصلی خود را به عنوان یك پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به وجود آمد.
قدیمی ترین انواع گنبد در معماری اسلامی
قدیمی ترین گنبدی مربوط به دوران اشكانی و اوایل ساسانی می باشد.
این گنبد در شهر فیروز آباد بنا شده است
قطر این گنبد 16/10 مترمی باشد.
از دوره ساسانی گنبدسازی رواج پیدا كرده است و تكامل یافته است
از دوره ساسانی تا امروز گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل كلی مورد بهره برداری قرار می گیرد.
روش گنبدسازی در همه دوره ها با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شكل بندی و ساختمان و با شیوه های صحیح بنا می شود.
گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و كالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می كند.
در گوشه سازی ها از اوایل دوران اسلامی تاكنون تغییراتی صورت گرفته است.
روش گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خود را دنبال كرده است.
ویژگی بارز این گنبد ها استفاده نكردن از قالب در اجرا می باشد.
تعریف هندسی گنبد
گنبد مكان هندسی نقاطی است كه از دوران چِفدی مشخص حول یك محور قائم به وجود می آید.
در زبان معماری
انواع گنبد پوششی است كه بر روی زمین گرد برپا می شود.
مجدی در ادامه گفت :
معماری مساجد در هنر اسلامی جایگاه ویژه ای دارد. معمار اسلامی كه به دنبال معنی دادن به حیات و توجیه زندگی هدف دار خود است، در بیان و تجسم توحید، هندسه را كه با قیود اعتقادی خود سازگار است، برگزیده و به مدد آن نقش های زیبایی را خلق می كند. هرگونه طراحی معماری در اصل كاری در زمینه هندسه است؛ هر دو با خواص خطوط، سطوح و اشكال در فضا سر و كار دارند. معماری اسلامی به شیوه های گوناگون در سنت های مختلف معماری به كار رفته است. تحول و روند ساخت گنبد در بناهای ایرانی از پیش از اسلام آغاز شده است. از گذشته تاكنون در ایران و غرب، بناهای گنبددار متعددی ساخته شده‌اند؛ هرچند بین ساختمان‌های گنبددارِ ایرانی و رومی، تفاوت‌های اساسی وجود دارند.
یكی از این تفاوت‌ها، ساخت گنبد بر روی اتاق‌های استوانه‌ای شكل در غرب است كه بنای «پانتئون روم» یكی از نمونه‌های آن به شمار می‌آید.
یكی دیگر از این تفاوت‌های قابل‌توجه، در روش تبدیل این سازه‌ی كروی شكل در بناهای مدور و بناهای مربع شكل است؛ در گنبدهای رومی، در اتاق‌های مربع شكل لَچَكی (دو بخش مثلثی شكلِ جانب هر قوس)، از برش یك نیمكره‌ی مثلث ساده به وجود می‌آیند.
در حالی كه در گنبدهای ایرانی، بدون استثنا به جای این لَچَكی، از سه‌كنج یا فیلپوش استفاده می‌شود. فیلپوش، نوعی اجرای گوشه‌سازی در گنبد است كه به تدریج به یكی از اركان منظم ساختمانی و تزیینی در‌آمد.
در واقع، تفاوت گنبد ایرانی و رومی در روش گوشه‌سازی است كه بعدها به صورت یك عنصر منسجم ساختمانی و تزیینی مورد توجه قرار گرفت. گنبدهای ایرانی در معماری ایران پس از اسلام تا حد زیادی برگرفته از گنبدها و چهارتاقی‌های ساسانی هستند. پس از اسلام، شاهد تنوع در فرم ساخت گنبدهای ایرانی هستیم. این سازه‌ها اصولاً با مصالح بوم‌آورد (مصالح محلی) مانند خشت خام، آجر و سنگ ساخته می‌شوند.
در حقیقت، شكوه و زیبایی معماری دوره‌ی پس از اسلام، مربوط به گنبدهای آن است؛ گنبدهای بزرگی كه با تزیینات خاص و كاشی‌های معرق و رنگ آبی تزیین شده‌اند.
از قرن 10 میلادی به بعد، گنبدسازی در بناهای دوران پس از اسلام به شیوه‌ی معماری موسوم به شیوه‌ی رازی، انجام شده‌اند. این شیوه از پوشاندن بناها با گنبد، در بسیاری از مساجد، میل‌ها و مقابر بزرگان مشاهده می‌گردد.
در دوره سلجوقیان، در اكثر موارد، گنبدها نه تنها بزرگ‌تر از گنبدهای ساسانی هستند، بلكه تناسباتی به مراتب سنجیده‌تر و پوشش‌هایی نازك‌تر را عرضه می‌كنند. در این دوران، گنبدهای دو پوسته در عرصه‌ی معماری سلجوقی پدیدار شدند و پنجره‌های متعددی در دیوارهای باربر، تعبیه گردید.
در زمان سلجوقیان، ساختمان این سازه‌ی كروی شكل پیشرفت‌های بسیاری داشت و نسبت به دوره‌های پیشین تكامل یافت. در این دوران تاق گنبددار، جانشین شبستان ستون‌دار شد. گنبد مسجد جمعه‌های اصفهان، ارومیه و اردستان و دیگر بناها، نمونه‌هایی از گنبدهای سلجوقی به شمار می‌آیند.
ایلخانان مغول با تأثیر از سلجوقیان، این سازه را بر روی سطح مربع قرار دادند. نیم‌تاق‌ها كه در اطراف اتاق ساخته می‌شدند، پایه هشت‌گوش را تشكیل می‌دادند. ساختمان گنبدهای ایران در دوران ایلخانی دارای بیشترین استحكام و مقاومت هستند. به همین دلیل، می‌توان گفت كه گنبدهای این دوره بیشترین شباهت را به گنبدهای دوران ساسانی و سلجوقی دارد.
در زمان تیموریان، شهرهایی مانند هرات، بخارا و سمرقند مركز هنری آسیای مركزی بودند. بناهای این دوره، قامتی كشیده داشتند كه گنبد خارجی آن‌ها بر گردنی بلند استوار بود؛ این سبك از گنبدسازی در شرق ایران تقریباً هم‌زمان با تركستان رایج بوده است.
گنبدسازی در دوره تیموریان، علاقه آن‌ها به تاق‌بندی را نشان می‌دهد. گَریو گنبد با بلندی بی‌سابقه‌ای قد كشیده و گنبد گرمكیِ ترك‌دار نیز رواج یافته است.
این دو عنصر ساختمانی یعنی گنبد و گَریو باعث به وجود آمدن گنبد دو پوشه شدند. این ویژگی نیز به نوبه‌ی خود منجر به كاهش یافتن یا از بین رفتن كامل منطقه انتقالی خارجی و به همراه چند عنصر فرعی دیگر گردید.
در زمان صفویان، فنون معماری پیشرفت زیادی داشتند و بناهای زیادی مانند مساجد، مقابر، پل‌ها و كاخ‌ها و مدارس ساخته شدند. در واقع، فن گنبدسازی در این دوره به حداعلای خود رسید.
گنبدهای ایرانی در دوره‌ی صفوی نسبت به دوره‌های پیشین متنوع‌تر ساخته شده‌اند. همچنین، در این دوران، «تاق‌های كَلیله» به معنی كُند كه از قوس‌های مشهور ایرانی هستند و قوس آن‌ها خیز كمی دارد و «گنبدهای خفته» كاربرد بیشتری داشته‌اند. ساقه‌های گنبد در دوران صفوی، برخلاف دوره تیموری نسبتاً متعادل و كوتاه‌تر ساخته می‌شدند.
توضیح آن‌كه در «قوس كُند»، بالاترین نقطه‌ی قوس، حالت نرم و تپه‌مانند دارد. در مقابل، در «قوس تُند»، بالاترین نقطه‌ی قوس، حالت نوك‌تیز دارد.
