گفتگوی فرهنگ : گفتگوی اختصاصی علی شالچیان ناظر درباره ی ترجمه ی « فصوص الحكم» اثر « محی الدین ابن عربی » گفتگو با علی شالچیان ناظر درباره ی «فصوص الحكم» و ترجمه ی آن

علی شالچیان ناظر در گفتگوی اختصاصی با سایت رادیو فرهنگ از دلایل ترجمه ی مجدد «فصوص الحكم» می گوید .
مشروح این گفتگو را در زیر می خوانید .
- آقای شالچیان در آغاز گفتگو كمی درباره ی ابن عربی توضیح دهید .
محی الدین ابن عربی در سال 560 هجری قمری در آندلس متولد شد . او به مناطق مختلفی چون مكه ، عراق و شام سفر كرد و در نهایت در سال 648 هجری قمری در سن 78 سالگی از دنیا رفت .
- چرا آثار محی الدین ابن عربی مهم است ؟
پیش از محی الدین عارفان و اهل معرفت بسیاری بودند كه در حوزه ی عرفان نظری و عملی بسیار فعالیت كرده اند، اما آنچه محی الدین را از پیشینیان خود متمایز می كند عمق نگاه و خلاقیت محی الدین است . در نگاهی اجمالی به آثار محی الدین ، باید بگویم او سه فعالیت مهم انجام داد . اول اینكه محی الدین مباحثی را كه توسط عرفای پیشین تئوریزه نشده بود ، بررسی و برای آن مباحث چهارچوب تعیین كرده و مباحث را از حالت ابهام خارج كرد. دومین اقدام ابن عربی ، تعمیق مباحثی بود كه توسط پیشینیان به صورت سطحی مطرح شده بود و محی الدین با دقت نظر خود به این مباحث سطحی عمق بخشیده و جزئیاتی را كه دیگران از آن غافل بودند آشكار كرد .
توسعه دادن به مباحث عرفانی از دیگر فعالیتهای مهم ابن عربی بود ؛ زیرا برخی پرسش ها تا زمان ابن عربی اصلا مطرح نشده بود، و او برای نخستین بار پرسش هایی را مطرح كرده و آن مباحث را به نام خود ثبت كرد.
- آقای شالچیان درباره ی ابن عربی توضیحات شفافی دادید ، بفرمایید چرا «فصوص الحكم» مهم است ؟
محی الدین آثار متعددی دارد كه برخی از آنها در طول تاریخ از بین رفته و به دست ما نرسیده است، اما همان تعداد كه به دست ما رسیده ارزشمند هستند . از این آثار دو اثر «فصوص الحكم» و « فتوحات مكیه» از اهمیت بیشتری برخوردارند .
این آثار بارها در مجلدات مختلف به چاپ رسیده است. ابن عربی «فتوحات مكیه» را طی سی و چند سال نوشت . «فصوص الحكم» كتابی است كه شاید حجم زیادی نداشته باشد، اما از نظر عمق در مقایسه با دیگر آثار ابن عربی و هم چنین در مقایسه با آثار پیشینیان بی نظیر و مثال زدنی است.
محی الدین این اثر را در اواخر عمر خود نگاشت و نكاتی را كه در كتابهای دیگر بیان نكرده بود، در « فصوص الحكم» با روش و نگرشی خاص نگاشت. متن اصلی « فصوص الحكم» 180 تا 200 صفحه است، اما عبارتهای آن بسیار مجمل ، سربسته و چند وجهی است و قابلیت تاویل پذیری فراوان دارد؛ و به همین دلیل با اینكه از كلمات پیچیده ای تشكیل نشده است، اما فهم اینكه مقصود و مراد محی الدین از این عبارات چیست كاری دشوار است. به همین دلیل بسیاری از افراد نتوانستند در این مباحث ورود كنند . برخی دیگر هم با ظن خود عبارتها را معنا كرده اند .
یكی از نكته های مهم درباره كتاب «فصوص الحكم» این است كه برخی بر اساس پیش فرض های خود یا پیش فرض های متكلمان ، محی الدین را معنا كرده اند؛ و چون این پیش فرض ها با مبانی محی الدین هماهنگی نداشته است، به بیراهه رفته و دچار خطا شده اند . من در این ترجمه تلاش كرده ام سخنان محی الدین را با مبانی خود او معنا كنم. البته، چون برخی عبارات محی الدین از نظر معنایی اختلاف انگیز است، من اختلاف نظرِ شارحان را نیز آورده ام؛ و در مواردی هم تصریح كرده ام كه نظر شارحان مختلف درست نیست و با استناد به برخی جملات محی الدین، معنایِ درست را مطرح كرده ام .
- «فصوص الحكم» به چه معناست ؟
واژه ی فصوص الحكم چند معنا دارد ، محی الدین در انتخاب واژه ها دقت خاصی دارد و با وسواس واژگان را انتخاب می كند . واژه ی "فص" یك واژه ی چند وجهی است . فص از یك نظر به معنای "نگین انگشتر" است. در این معنا، فصوص الحكم ، یعنی نگین حكمتها . در معنای دیگر، واژه ی فص به معنای فصل و تفصیل است. در این معنا «فصوص الحكم» یعنی
« تفصیل حكمتها» . معنای دیگر فص جوهره است. در این معنا، فصوص الحكم به معنی جوهره های حكمتهاست . محی الدین در نگارش خود به تمام این معناها عنایت داشته و واژه هایی را انتخاب كرده است كه چند وجهی است. در حقیقت، ابن عربی با یك تیر، چند هدف
می زند؛ و این روش را در جای جای آثار ابن عربی می توان مشاهده كرد كه چگونه از واژه ها در چند معنا استفاده می كند . شاید بتوان گفت ، حافظ یا بعضی از بزرگان كه اشعارشان چند وجهی است این روش را از محی الدین آموخته اند .
حافظ شیرازی پیرو مكتبِ محی الدین است و كسانی كه معتقدند حافظ عارف است،
اغلب توجه ندارند كه حافظ یك عارفِ محی الدینی یعنی پیرو مكتب محی الدین است؛ و به همین دلیل، در بسیاری از موارد، دیدگاههای حافظ متاثر از دیدگاه محی الدین است . به عنوان مثال، حافظ شیرازی این گونه می سراید :
مراد دل زتماشای باغ عالم چیست / به دست مردم چشم از رخ تو گل چیدن
حافظ در این بیت اشاره می كند كه جهان صورت الهی و مظهر حق است. جهان ، ظاهری و باطنی دارد . ظاهر جهان صورتِ حق و ظاهرِ حق است و باطن جهان ، باطن حق است .
حافظ این معنا را در شعر خود از محی الدین ابن عربی وام گرفته است.
- آقای شالچیان شما درباره ی معنای « فصوص الحكم » توضیح دادید، در فصوص الحكم به چه موضوعاتی پرداخته شده است ؟
«فصوص الحكم » از یك منظر عرفان نظری است كه به شما جهان بینی می دهد؛ یعنی به سالك این چشم انداز را می دهد كه جهان چیست و ما چیستیم و ما در جهان در چه جایگاهی قرار داریم ؟ و چه نسبتی با حق و هستی داریم ؟
در حقیقت، محی الدین از وجهی عمیق تر وارد بحث شده است؛ و در سطحی برتر، به سالك جهان بینی می دهد.
از زاویه ای دیگر، كتاب «فصوص الحكم» كتابی است درباره ی وجود از نقطه نظرهای مختلف و در تبیین جزییات مختلف آن . از وجهی دیگر، «فصوص الحكم» كتابی است درباره ی مقامات انبیاء و عارفان و سالكان، و او ویژگی های هر گروه از سالكان را در این كتاب مورد بررسی قرار داده است و نقاط قوت و ضعف هرگروه از سالكان را بیان می كند.
در اینجا لازم است نكته ای را مطرح كنم و آن این است كه : اگر محی الدین در این كتاب می گوید فص منصوب به آدم یا ابراهیم و امثال اینها ، منظورش شخصی به نام حضرت آدم و حضرت ابراهیم و ... نیست؛ بلكه مقصودش فراتر از این معناست . محی الدین از واژه ی موسی و آدم و ... به عنوان نماد، یاد می كند و نگاه نمادین به این تعابیر دارد . به بیان ساده تر، وقتی می گوید : فص حكمتی منصوب به موسی ، وی در آن فص درباره ی موسی صفتان صحبت می كند. پس اصلا بحث محی الدین ابن عربی بحث تاریخی درباره ی انبیاء و عارفان نیست و نگاه او نمادین و سمبلیك است ، زیرا موضوع بحثِ عارف ، تاریخ نیست . هرگاه عارف مبحثی را مطرح می كند و هر گاه به موضوعی كه در ظاهر، تاریخی است اشاره می كند، از نگاه عرفان وارد بحث می شود و درباره ی سوژه ای عرفانی سخن می گوید .
- آقای شالچیان ، محی الدین ابن عربی چه تاثیری بر اندیشه و فلسفه ی اندیشمندان ایرانی داشته است ؟
در بین شارحان فصوص الحكم كه شاید بیش از 100 شارح اثر محی الدین را شرح كرده اند بسیاری از شارحان ، ایرانی الاصل بوده اند . محی الدین سفرهای مختلفی داشته است، اما هرگز به ایران نیامده است؛ ولی با این وصف، ایرانیان اجمالا به ژرفای نگاه او پی برده اند و به آثار ابن عربی به ویژه «فصوص الحكم » عنایتی ویژه داشته اند و بسیاری از شرح های فصوص توسط ایرانیان نوشته شده است .
به عنوان مثال، عبدالرزاق كاشانی، یكی از شارحان مهم «فصوص الحكم» و اهل كاشان
است . از شارحان دیگر « ابن تركه اصفهانی » است كه ایرانی بوده و آثار متعددی داشته است كه یكی از آنها شرح فصوص است . شارحان متعدد دیگری هم بوده اند كه ایرانی بوده اند و به «فصوص الحكم » عنایتی ویژه داشته اند.
- آیا محی الدین ابن عربی در فرهنگ اروپا هم شناخته شده است ؟
بسیاری از شارحان و مستشرقان آثار محی الدین را از سده های قبل شناخته و مطالعه
می كردند و در مورد آثار محی الدین كتاب نوشته اند و ترجمه ی فصوص الحكم توسط افراد مختلف به زبانهای متعددی چون انگلیسی و ژاپنی چاپ شده است . حتی پیش از آنكه این اثر به فارسی ترجمه شود به برخی زبانهای دیگر ترجمه شده است .
- پیش از شما افراد دیگر «فصوص الحكم» را ترجمه كرده اند . چه عامل یا عواملی باعث شد تا جنابعالی مجدد این كتاب را ترجمه كنید ؟ترجمه ی شما چه تفاوتی با ترجمه های پیشین دارد ؟
پیش از ترجمه ی من دو ترجمه ی دیگر از كتاب «فصوص الحكم » چاپ و منشر شده است؛ یكی ترجمه ی مرحوم محمد خواجوی است، كه كاملا تحت الفظی و بدون توضیح است و توضیحاتی ندارد؛ و به همین علت، به نظر اهل فن كمكی به فهم «فصوص الحكم » نمی كند.
ترجمه ی دیگر ، ترجمه ی برادران موحد است كه آقایان دكتر صمد و ضیاءالدین موحد این اثر را ترجمه كرده اند و برای هر فص شرح و توضیحی نگاشته اند . اما بزرگترین ایراد این ترجمه این است كه تنها مشتمل بر10 فصل از 27 فصل كتاب است و به دلایل مختلف ترجمه به اتمام نرسیده است .
علاوه بر اینكه ترجمه ی برادران موحد ناقص است ، در توضیحات هم به خطا رفته اند و از مبانی غیر محی الدین برای تفسیر سخنان محی الدین استفاده كرده اند .
من تلاش كردم ترجمه اینجانب وفادار به متن باشد و ترجمه ی آزاد نباشد ، درمواردی كه حس كردم متن نیاز به توضیح بیشتر دارد داخل كروشه توضیح داده ام و در مواردی هم توضیحاتی را كه طولانی تر بوده است، در پاورقی نگاشته ام . هم چنین اختلاف نظر شارحان را در پاورقی به صورت اجمالی و همراه با ارجاع به منبع آورده ام و به اختلاف نسخه ها هم در مواردی كه در معنا تاثیر گذار بود اشاره كرده ام .
در مواردی، ابن عربی در فصوص روایتی یا سخنی از یكی از بزرگان را نقل می كند كه من تلاش كردم مراجع حدیث و سخن بزرگان را بیابم و در پاورقی بیاورم.
در مواردی هم تحقیقات خود را كه دیگران به آن توجه نداشته اند در پاورقی نگاشته ام .
ترجمه ی اینجانب را انتشارات الهام منتشر كرده است و علاقمندان می توانند از كتابفروشی ها و ناشرانی كه در حوزه ی عرفان فعالیت می كنند ، این كتاب را تهیه كنند
- آقای شالچیان بعد از این ترجمه كار دیگری در دست انجام دارید ؟
بله، كتاب بعدی من با عنوان «شرح فصوص الحكم» آماده ی چاپ است و حجم این كتاب تقریبا نزدیك به 800 صفحه است .