تاریخ اجباری شدن نام خانوادگی در ایران

اجباری شدن نام خانوادگی برای افراد در ایران (1313 ش)

سی‌ام مرداد 1313، استفاده از لقب‌های گذشته با تصویب قانون مدنی، منسوخ و انتخاب نام‌خانوادگی برای تمامی تبعه‌های ایران اجباری شد. در ایران، نخستین مجموعه رسمی ثبت‌احوال در سوم دی ماه 1297 به‌عنوان بخشی از بلدیه تاسیس شد و نخستین سند ولایت یا همان شناسنامه هم در همین تاریخ برای فردی به نام «فاطمه ایرانی» در تهران به ثبت رسید. نخستین سند هویتی ایرانیان خارج از كشور در اسفند ماه 1308 در شهر بمبئی به نام «عبدالحسین سپنتا» صادر شد. سپنتا همان كسی است كه بعد‌ها فیلم صامت ایرانی با عنوان «دختر لر» را ساخت. با این حال تا 30 مرداد 1313، اجباری برای انتخاب نام‌خانوادگی (فامیلی) برای ایرانیان وجود نداشت. در نهایت و با تصویب قانون مدنی كشور در سال 1313 ثبت نام‌خانوادگی نیز اجباری شد. براساس قانون، سرپرست خانواده باید برای خانواده خود نام‌خانوادگی انتخاب می‌كرد و نام‌خانوادگی تخصیص یافته از سوی وی به سایر افراد خانواده‌اش هم اطلاق می‌شد و از آن زمان تاكنون بیش از چهار نسل از ایرانیان به این نام‌های خانوادگی خوانده می‌شوند.

ثبت‌احوال به‌صورت یكپارچه و منسجم در جهان مربوط به قرن نوزدهم میلادی است. در ایران همزمان با نوسازی و مدرنیزاسیون و نیاز به شناسایی اتباع جهت ایجاد ارتش منظم، اخذ مالیات و... تاسیس ثبت‌احوال در دستور كار قرار گرفت، از این‌رو در جلسه مورخه 30 آذر ماه 1297 هجری شمسی به تصویب هیات وزیران رسید.

تا قبل از سال 1295 هجری شمسی ثبت وقایع حیاتی از جمله ولادت و وفات براساس اعتقادات مذهبی و سنت های رایج در كشور، با نگارش نام و تاریخ ولادت مولود در پشت جلد كتب مقدس از جمله قرآن مجید به‌عمل می‌آمد و افراد متوفی نیز فقط نام و تاریخ وفات‌شان بر روی سنگ قبرشان حك می‌شد، با گسترش فرهنگ و دانش بشری و نیز توسعه روزافزون شهرها و روستاها و افزایش جمعیت كشور، نیاز به سازمان و تشكیلاتی برای ثبت وقایع حیاتی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌نمود. به‌تدریج فكر تشكیل سازمان متولی ثبت ولادت و وفات و نیز صدور شناسنامه برای اتباع كشور قوت گرفت. ابتدا سندی مشتمل بر 41 ماده در سال 1297 هجری شمسی به تصویب هیات‌وزیران رسید و اداره‌ای تحت عنوان اداره سجل احوال در وزارت داخله (كشور) وقت به‌وجود آمد.

پس ازاین دوره اولین قانون ثبت‌احوال مشتمل بر 35 ماده در خرداد سال 1304 هجری شمسی در مجلس شورای ملی وقت تصویب شد. براساس این قانون مقرر شد كلیه اتباع ایرانی در داخل و خارج از كشور باید دارای شناسنامه باشند.

سه سال پس از تصویب اولین قانون ثبت‌احوال یعنی در سال 1307 هجری شمسی قانون جدید ثبت‌احوال مشتمل بر 16 ماده تصویب شد.

براساس این قانون وظیفه جمع‌آوری آمارهای مختلف نیز به اداره سجل احوال محول شد، به همین جهت نام این اداره نیز به اداره احصائیه و سجل‌احوال تغییر یافت. از آن تاریخ به تناسب شرایط زمانی تغییر و تحولات به‌وجود آمده در كشور و با احساس عدم تناسب قوانین موجود با نیازهای جامعه، قانون ثبت‌احوال نیز به دفعات مورد تجدیدنظر، تغییر و اصلاح قرار گرفت. متعاقبا دراردیبهشت سال 1319 قانون نسبتا جامع و كاملی مشتمل بر 55 ماده تصویب شد و پس از آن آیین‌نامه مربوط به این قانون نیز در همان سال مشتمل بر 131 ماده به تصویب رسید. این قانون به جهت جامعیت نسبی قریب 36 سال پایدار ماند.

پس از گذشت این زمان در تیر ماه 1355 قانون جدید ثبت‌احوال مشتمل بر 55 ماده به تصویب رسید و سپس به موجب اصلاحیه دی ماه سال 1363 مجلس شورای‌اسلامی در برخی از مواد اصلاحاتی صورت گرفت و تاكنون نیز این قانون به قوت خود باقی مانده است.