مجله رادیویی «نیستان» به تهیه‌كنندگی یلدا احتشامی و اجرای رضا مهدوی ازجمله برنامه‌های رادیوست كه توانسته ربع قرن بر امواج ثابت‌قدم بماند و صدای موسیقی اصیل را به گوش مخاطبان برساند. این برنامه رادیو فرهنگ، با هدف تحلیل و بررسی موسیقی ایرانی و همچنین معرفی آخرین رخدادهای این حوزه طراحی شده است.
نیستان به شكل تخصصی به موسیقی ایران و جهان می‌پردازد و فرصتی مناسب برای علاقه‌مندان به این هنر را فراهم می‌آورد. مخاطبان می‌توانند از طریق این برنامه با آثار جدید هنرمندان و تحولات موسیقایی آشنا شوند و در دنیای غنی موسیقی ایرانی غوطه‌ور شوند. به بهانه سالگرد راه‌اندازی نیستان و گذر از ربع قرن سابقه برنامه‌سازی رادیویی در حوزه موسیقی ،جام‌جم با این تهیه‌كننده و مجری و كارشناس به گفت‌وگو نشسته است.
سرگذشت نیستان
یلدا احتشامی، تهیه‌كننده نیستان به تجربه رضا مهدوی در نیستان احترام می‌گذارد و می‌گوید گفت‌وگو را از مهدوی شروع كنیم. مجری و كارشناس پیشكسوت این برنامه درباره پیشینه نیستان می‌گوید: سال 1380 به دعوت گروه فرهنگ و هنر رادیو فرهنگ، به عنوان كارشناس و مجری در برنامه‌ای به نام «عصری با موسیقی» كه جمعه‌ها به مدت چهار ساعت به‌صورت زنده پخش می‌شد، حضور پیدا كردم. در این برنامه مهمانان ویژه‌ای باتوجه به موضوعات مختلف دعوت می‌شدند. پس از گذشت شش ماه، جناب آقای دكتر محمدرضا تركی، مدیر محترم شبكه و استاد دانشگاه تهران، از این برنامه استقبال كرد و به عوامل برنامه اعلام شد كه از سال آینده می‌توانیم برنامه‌ای مفصل‌تر با حضور كارشناسان بیشتر برگزار كنیم تا به رصد موسیقی روز بپردازیم و موسیقی‌های باكیفیت را انتخاب و فرهنگ‌سازی كنیم. این برنامه به كمك آقای رضا ملكوتی كه آن زمان مدیر گروه بود، شكل گرفت كه اولین تهیه‌كننده ما آقای سعید اردیانی بود. دقیقا خاطرم نیست كه آن زمان آقای اردیانی فارغ‌التحصیل شده بود یا همچنان دانشجوی موسیقی دانشگاه هنر بود ولی رادیو به‌سرعت از توانمندی‌های ایشان بهره‌برداری كرد.
مهدوی اضافه می‌كند: برنامه نیستان سه روز در هفته در ساعات صبح پخش می‌شد. بنده به طور ثابت در برنامه شركت می‌كردم و دیگر عزیزانی هم بودند كه بخش‌های كارشناسی متنوعی را عهده‌دار شدند. در طول سال‌های فعالیت، تهیه‌كنندگان و گویندگان مختلفی به برنامه پیوستند و من به عنوان مجری ثابت، با دعوت از كارشناسان و ایجاد بخش‌های متنوع، این برنامه را ادامه دادم. برنامه نیستان گاهی به‌صورت زنده پخش می‌شد و در مواقعی نیز به‌صورت ضبط‌شده در ساعات پایانی شب روی آنتن می‌رفت. همچنین، تكرار برنامه‌ها درطول هفته به اشكال مختلف انجام می‌شد. نكته مهم، این‌كه از ابتدا تا به امروز، برنامه تخصصی موسیقی نیستان دررادیو فرهنگ برهدف ومنظور اصلی خودپایبند مانده است. با وجود فراز و نشیب‌ها، یكی از اهداف كلیدی این برنامه پرداختن به موسیقی ملی ایران و موسیقی اصیل بوده است.
تنها برنامه رادیو برای حفظ موسیقی اصیل ایرانی
وی می‌افزاید: این برنامه به گونه‌های مختلف زیرمجموعه‌های موسیقی ملی، از جمله موسیقی نواحی، موسیقی دستگاهی، موسیقی كودك و نوجوان و موسیقی‌های تلفیقی پرداخته است. به‌طور كلی، موسیقی‌های پاپ و مردمی تنها در صورت ضرورت و با دعوت از كارشناسان بررسی می‌شود و هیچ‌گاه به‌عنوان بخش اصلی برنامه نبوده است. پخش موسیقی‌های خارج از دایره موسیقی ملی و دستگاهی به‌طور كلی ممنوع بوده و هست. از همان زمان هر تهیه‌كننده، سردبیر و مجری كه به برنامه ملحق می‌شد، باتوجه به مأموریت ما در الگوسازی و نمونه‌سازی، تلاش می‌كرد به ترویج و حفظ موسیقی اصیل ایرانی بپردازد. با گذشت زمان و جذب شنوندگان بیشتر در داخل كشور وحتی ایرانیان مقیم خارج، می‌توان ادعا كرد نیستان تنها برنامه‌ای از رسانه‌ملی (رادیو) است كه به‌طور جدی به پاسداشت وحفظ موسیقی اصیل ایرانی اختصاص دارد. این برنامه تلاش كرده در كنار 60 شبكه رادیویی مختلف در تهران و شهرستان‌ها، به مأموریت خود در حفظ و ترویج زبان فارسی و فرهنگ ایرانی به‌درستی عمل كند.
راز تداوم نیستان
احتشامی تهیه‌كننده برنامه نیستان درخصوص رموز تداوم مستمر برنامه نیستان اظهار می‌دارد: راز تداوم این برنامه به‌عنوان یكی از قدیمی‌ترین برنامه‌های شبكه رادیویی فرهنگ، به عملكرد تهیه‌كنندگان در دوره‌های مختلف وابسته بوده است. البته آقای مهدوی و خانم فاطمه ركنی، از عوامل باسابقه و مؤثر در این برنامه هستند كه در بازه‌های زمانی مختلف همكاری مستمری با برنامه داشته‌اند. به‌ویژه آقای مهدوی كه در این همكاری ثابت‌قدم بوده‌اند. هرچند تغییراتی هم از سوی تهیه‌كنندگان در طول زمان رخ داده است، ازجمله بازنشستگی برخی از عوامل یا تغییر در شبكه‌های رادیویی. همه این عزیزان از همكاران قدیمی سازمان هستند. البته از سال 1400 مسئولیت تهیه‌كنندگی این برنامه به من واگذارشده و سعی كرده‌ام رسالت اصلی آن را حفظ كنم. رادیو فرهنگ به عنوان یك رسانه، همواره به ترویج موسیقی اصیل ایرانی اهمیت داده و این برنامه نیز یكی از بهترین و شاید برندترین برنامه‌های شبكه رادیویی فرهنگ باشد. در پاسخ به سؤال شما درباره راز حفظ این برنامه، فكر می‌كنم این موفقیت ابتدا به لطف خداوند و سپس به تلاش و علاقه تهیه‌كنندگان و توجه مدیران مختلف وابسته است.
انعطاف در ماندگاری
مهدوی كه در دوره‌های مختلف تهیه‌كنندگان متفاوت نیستان را همراهی كرده، اظهار می‌دارد: من از سال 71 وارد رادیو شدم و حالا 32 سال است كه در زمینه‌های مختلف گویندگی، مجری‌گری، كارشناسی و برنامه‌سازی فعالیت می‌كنم. به همین دلیل، حلقه اتصال من در میان آمدن و رفتن تهیه‌كنندگان به نیستان، به این خاطر است كه علاقه‌مند به كارم هستم و همیشه سعی كرده‌ام باتوجه به دیدگاه‌های مدیران، منعطف باشم. زود قهر نمی‌كنم و زود ناامید نمی‌شوم. هدفم این است كه برنامه حفظ شود و دو مأموریت اصلی را دنبال كند. وی درباره مأموریت‌های نیستان توضیح داد: دو مأموریت اصلی برنامه یكی حفظ اهداف و چشم‌انداز برنامه و دیگری تطابق با نیازهای زمانی بوده است. به عنوان مثال، در ایام محرم، نوع موسیقی و محتوای برنامه متفاوت می‌شود. همچنین، با وقوع حوادث و اتفاقات در كشور، باید متناسب با آنها تغییراتی در برنامه‌مان ایجاد كنیم. مثلا در سالگرد روز معلم یا هفته دفاع مقدس، برنامه‌ها باید با این موضوعات هماهنگ باشند یا همچنان‌كه به رصد جریانات سیاسی در كشورهای دیگر و جهان اسلام می‌پردازیم، تلاش می‌كنیم بخش‌های اصلی برنامه را حفظ كنیم و به پاسداشت موسیقی سنتی و ملی ایران با تمامی زیرشاخه‌ها بپردازیم. به همین منظور، استادان و نسل نوی این استادان را دعوت می‌كنیم تا به مردم غیرمستقیم آموزش دهیم و آگاهی آنها را نه‌تنها در ارتباط با موسیقی فلات ایران و همچنین موسیقی اقوام ایرانی بلكه با موسیقی ملل دیگر آشنا كنیم. تلاش می‌كنیم كارشناسانی از دیگر كشورها را كه قرابت‌های فرهنگی با ما دارند دعوت و درباره این موضوعات صحبت كنیم. همچنین به تحلیل جشنواره‌ها و آلبوم‌ها می‌پردازیم تا از رویدادهای روز عقب نباشیم.
رویكرد انتقادی؛ دستاورد نیستان
مهدوی در توضیح رویكرد انتقادی برنامه عنوان می‌كند: از سال 85 تا 87 به دلیل تغییر مدیریت شبكه، با توافق ایشان، نام برنامه نیستان را به «چهار مضراب» تغییر دادیم. در آن زمان، یك گوینده ثابت داشتیم و یك روز من به‌عنوان كارشناس حاضر می‌شدم و روز دیگر سایر كارشناسان فعالیت می‌كردند. این روند به‌گونه‌ای بود كه هر روز كارشناس متفاوتی حضور داشت و این تنوع باعث می‌شد مباحث به‌طور جامع‌تری مطرح شوند. در دوره ذكرشده، با مدیریت آقای دكتر هادی سعیدی‌كیاسری رویكرد برنامه انتقادی‌تری شد. قبل از این تغییرات، نیستان رویكرد انتقادی نداشت. وقتی این رویكرد با مدیریت شبكه در میان گذاشته شد، ایشان كاملا پذیرفتند و گفتند این‌كه به بررسی عملكرد فرهنگسراها، كنسرت‌ها و اجراهای دولتی و خصوصی بپردازیم، خیلی خوب است و خودت عهده‌دار این امر باش. هرچند كه بعد از این دوره چهارمضراب حذف شد اما بخشی از نیستان را برای این منظور در نظر گرفتند كه در آن بخش فرهنگسراها، كنسرت‌ها و اجراهای دولتی و خصوصی نیز در برنامه بررسی می‌شد و فضایی برای گفت‌وگو با مدیران و مسئولان فراهم كردیم. این تغییرات باعث شد برنامه تا به امروز این رویه را ادامه دهد. تلاش كردیم نقاط عطفی را در تاریخ برنامه‌سازی ایجاد كنیم كه تأثیر بسزایی بر تهیه‌كنندگان، سردبیران و گویندگان بعدی داشته باشد، به شكلی كه هر كس كه عهده‌دار تولید می‌شود، چیزی از نیستان كم نشود بلكه اضافه شود.
عجین با موسیقی
احتشامی كه فرزند استاد فریدون احتشامی، از آهنگسازان و نوازندگان قدیمی و شناخته‌شده صداوسیماست، درباره دلایل انتخابش برای این برنامه می‌گوید: دلیل انتخابم برای تهیه‌كنندگی برنامه این بود كه شاكله وجودی من با موسیقی عجین است. پیش از عهده‌دار شدن برنامه نیستان برنامه‌های دیگری در این حوزه تولید كرده بودم. «ساعت موسیقی»، «با كاروان شعر و موسیقی» و «گام‌های گمشده زمانی» از جمله برنامه‌های تولیدی‌ام بوده. دركل دلیل انتخابم از طرف دكتر علیرضا حبیبی، مدیریت وقت شبكه، كارنامه كاری‌و میزان قرابتم با موسیقی بود. از سال 1400 كه تهیه‌كنندگی به بنده واگذار شد در برنامه نیستان تغییراتی را اعمال كردیم و با نشست‌هایی كه با آقای مهدوی و مدیران شبكه داشتیم، متوجه شدیم نوع برنامه‌سازی و سلیقه شنوندگان تغییر كرده است. امروزه بسیاری از شنوندگان وقت كافی برای یك ساعت برنامه ندارند و بیشتر دنبال محتوای مختصر و مفید هستند. بنابراین، تصمیم گرفتیم برنامه‌ها را كوتاه‌تر كنیم و آنها را به بخش‌های مختلف تقسیم كنیم تا سلیقه‌های متنوع شنوندگان را پوشش دهیم.
برنامك‌های متنوع
این برنامه‌ساز رادیویی در توضیح تغییرات برنامه‌سازی نیستان بعد از این‌كه عهده‌دار تهیه‌كنندگی شده است، می‌گوید: برای مثال، بخش‌هایی را به موسیقی غربی، موسیقی اقوام و نواحی، معرفی كتاب و موسیقی اركسترال اختصاص داده‌ایم. همچنین به موضوعات بینارشته‌ای مانند هوش مصنوعی و موسیقی، كودك و موسیقی و مسائل مرتبط دیگر نیز می‌پردازیم تا بتوانیم نیازهای مختلف شنوندگان با سلیقه‌های متفاوت را برآورده كنیم. از سال 1400 كه من مسئولیت تهیه‌كنندگی برنامه را برعهده گرفتم، آقای مهدوی اجرای برنامه را به‌طور كامل برعهده دارند. حضور ثابت ایشان به عنوان فردی كه به موسیقی اشراف دارد، باعث ایجاد احساس امنیت برای حاضرین در برنامه شده است. احساس امنیت، در مهمانان و كارشناسان، كه همگی از اساتید حوزه‌های مختلف هستند، قابل مشاهده است.
تعامل هنرمندان موسیقی
مهدوی درخصوص دعوت از اساتید هنرمندان موسیقی و تعامل آنها با برنامه نیستان عنوان می‌كند: این سال‌ها، سال‌های خیلی سختی برای ارتباط گرفتن با هنرمندان است. هنرمندان و استادان تمایل كمتری برای مشاركت در برنامه‌ها دارند و به همان نسبت كمتر دعوت‌ها را می‌پذیرند اما ما تلاش می‌كنیم از دوستی‌ها، رابطه استادشاگردی و پیشینه مثبت برنامه بین اهالی موسیقی استفاده كنیم. البته مهمانان اطلاع دارند كه با حضور در برنامه، صدای آنها در صداخانه تاریخ باقی می‌ماند و نسل‌های آینده به سخنان‌شان گوش خواهند داد. معمولا ما دنبال مباحث تخصصی هستیم و به‌ندرت به موضوعاتی می‌پردازیم كه جامعیت علمی ندارند. در این 24 سال، تقریبا همه استادان با نیستان همكاری داشته‌اند. این همكاری و معاشرت تا اندازه‌ای است كه مهمانان به‌محض ورود، صحبت‌شان را با «سلام به شنوندگان رادیو نیستان» آغاز می‌كنند. در حالی كه رادیو فرهنگ عبارت درست است. این ارتباط تا حدی گسترش یافته كه مخاطبان از طریق تلفن و پیامك نظرات خود را ارسال می‌كنند، به‌ویژه اكنون كه برنامه هر شب ساعت 10 پخش می‌شود و فرصت خوبی برای شنیدن فراهم شده است. ایران‌صدا نیز كه از 10 سال پیش برنامه‌ها را ثبت و ضبط می‌كند، این امكان را فراهم كرده كه به‌راحتی به برنامه‌های قدیمی دسترسی داشته باشیم. حالا فارسی‌زبانان در سراسر جهان به نسبت خود ایرانی‌ها، غالب شنوندگان ما را تشكیل می‌دهند؛ چراكه آنها احساس نیاز بیشتری دارند.
حفظ مخاطب با تنوع
مجری و كارشناس نیستان درباره فرمت جدید برنامه‌سازی می‌گوید: زمانی كه درباره شخصیت‌های بزرگ موسیقی كه در این حوزه الگوسازی كرده‌اند و الان در قید حیات نیستند، صحبت می‌كنیم، طبیعتا باید از استادان بزرگ یا شاگردان آنها دعوت كنیم. باید از نسل نو كه تحصیلكرده و باهوش هستند، بهره ببریم؛ چه از دانشگاه هنر، چه از دانشگاه تهران یا دانشگاه سوره. خانم باشند یا آقا فرقی نمی‌كند. آنها می‌نشینند و با ما صحبت می‌كنند و برنامه‌سازی می‌كنیم. از سال 1400 تاكنون، ما برنامه‌سازی را به‌صورت بخش‌بخش انجام می‌دهیم. همان‌طور كه قبلا اشاره كردیم، آیتم‌های برنامه را به صورت تكه‌های هشت دقیقه‌ای تقسیم كرده‌ایم. برای مثال، هر شب یك بخش موسیقی مرتبط با موضوعاتی مانند اقتصاد، روح و روان، فلسفه، معرفی كتاب و تحلیل موسیقی فیلم پخش می‌شود. این كار باعث می‌شود برنامه خسته‌كننده نشود و شنوندگان بتوانند با دقت بیشتری به هر بخش گوش دهند. البته در ابتدای برنامه برای آن‌كه روح شنوندگان را آماده شنیدن كنیم، اعلام می‌كنم كه قرار است چه بخشی در ادامه پخش شود. مثلا یك آهنگ زیبا از آقای قربانی یا دیگر خوانندگان یا یك موسیقی نواحی خوب پخش خواهیم كرد كه می‌تواند توجه شنوندگان را جلب كند. كارشناسان ما از رده‌های سنی مختلف، از 20 تا 85 سال، در این برنامه حضور دارند.
برنامكی با سوژه پاپ
مهدوی می‌افزاید: البته همان‌طور كه گفتم امسال روند برنامه‌سازی نیستان در حال جدید شدن است. قصد داریم برنامكی با موضوع شعر و ترانه‌های موسیقی پاپ یا مردم‌وار تهیه و نمونه‌هایی از این موسیقی‌ها را كه مشروعیت بیشتر و خوانندگانی با صدای قوی‌تر دارند به مخاطبان معرفی كنیم. برای مثال، صدای آقای اصفهانی یا عصار در دهه 70 و 80 و همچنین خوانندگان جدیدی كه در جشنواره‌های بین‌المللی فجر معرفی شده‌اند و مورد استقبال رسانه‌ها قرار گرفته‌اند. هدف ما این است برنامه‌ای تولید كنیم كه به بررسی علمی شعر، ترانه، ریتم و نوع اجرای این آثار بپردازد.
محدودیت‌های موسیقایی نداریم
احتشامی درباره خطوط قرمز در حوزه موسیقی عنوان می‌كند: ما در رادیو به نسبت تلویزیون مشكل نشان دادن آلات موسیقی را نداریم. حتی در انتشار این تصاویر در فضای مجازی هم محدودیتی نداریمباتوجه به این‌كه با پخش زنده نیستان همزمان در رادیونما مخاطبان می‌توانند تصاویر برنامه را ببینند و بشنوند. در برنامه نیستان بخش‌های مختلف و متنوعی وجود دارد. مثلا آموزش ردیف با تدریس آقای طینوش بهرامی را داشتیم كه ایشان با نواختن سه‌تار و خوانش آواز را برای مخاطبان تدریس می‌كردند. همه این اتفاقات بعد از تصویب سند موسیقی انجام شد. البته پیشتر از این هم شاهد تدریس ردیف توسط استاد محمدرضا لطفی در برنامه نیستان بودیم كه رادیو فرهنگ از آن تدریس هم آرشیو غنی‌ای دارد.ما در رادیو هیچ مشكلی درخصوص نمایش ساز نداریم و به‌طور مثال، اگر خانم نوازنده‌ای در برنامه باشد، سعی می‌كنیم ملاحظات لازم را رعایت كنیم و طبیعتا وضعیت بهتری نسبت به گذشته داریم.مهدوی صحبت‌های احتشامی را این‌گونه تكمیل می‌كند: امسال در فضای مجازی، برنامه نیستان صفحه‌ای دارد كه در آن، ویدئوهای یك دقیقه‌ای از كارشناسان را در حین ضبط زنده برنامه‌ها تهیه می‌كنیم كه این محتوا نیز به جذابیت برنامه‌ها افزوده است. ما این هماهنگی‌ها را انجام می‌دهیم تا بهترین نتیجه را بگیریم.
