این غزل چرا در اول دیوان خواجه حافظ آمده و درهمه ی نسخه های خطی و چاپی همین گونه است ؟
نویسنده : باقر خلیلی
«سودی» بسندی در گذشته به سال هزار هجری قمری نویسنده ترك شرح چهار جلدی بر دیوان حافظ بر آن است كه مصراع نخست این غزل از آن « یزید بن معاویه »است و اصل بیت این بوده است :
اَنا المَسمُومِ ما عندی بتریاق و لا راقی
اَدِر كاسا وَناوِلها اَلا یا اَیُها الساقی
اما زنده یادان علامه محمد قزوینی و دكتر قاسم غنی هر دو این سخن را رد كرده اند و می گوینده : « در دیوانی كه از یزید بن معاویه به چاپ رسیده است ، هیچ شعری به این صورت درآن نیست ، نه در « قسم الاوّل» كه حاوی اشعاری است كه قطعا از یزید دانسته شده و نه در « قسم الثانی » كه اشعار منتسب به یزید در آن آمده است .»
علامه قزوینی انگیزه این حكایت بر ساخته را چنین می داند : « در قرن دهم یا نهم هجری پس از انتشار عالمگیر و روز افزون دیوان خواجه و نفوذ آن در بلاد عثمانی ما بین طبقه ی ادبا و فضلای آن طایفه و استقبال مردم از دیوان خواجه بعضی متعصبین علما و فقهای اهل ظاهر برای این كه مردم را از مطالعه دیوان حافظ دور كنند و حافظ را از در انظار عامه سخیف كنند ، اولین بیت اولین غزل دیوان حافظ را از آن « یزید دانستند و اشعاری سست و خنك را عالما عامداً جعل كرده و نسبت آن را به حافظ داده و بین مردم منتشر نموده اند »
اگر در این غزل به ترتیب الفبایی رعایت می شد باید در شمار غزل های آخر حرف « الف» جای گیرد ، اما در همه نسخه های خطی و چاپی این غزل نابجا نشسته است و حكمت این كار روشن نیست ، و به گفته ی « دكتر محمد علی اسلامی ندوشن »: « اما همین اندازه می دانیم كه یكی از غزل های به كمال رسیده ی حافظ است ، چه از لحاظ طنطنه و وفخامت و آهنگ و چه از لحاظ معنی ، همین شعر هفت بیتی پنج مضون اصلی دیوان كه نزدیك كل جهان بینی خواجه را شامل می شود در خود جمع دارد . به هر حال علت این جایگزینی هر چه باشد ، این صدر نشینی نابجا نیفتاده ، چنانچه اگر دیوان را می گشودید و آن را در پیشانی آن نمی یافتید به نظر عجیب و بعید می نمود . غزل مربوط به دوران پختگی عمر شاعر است ، هر چند هیات و جایگاهش طوری است كه خواننده در نظر اول ، بی تامل دوست دارد ، پندارد كه خواجه شیرازشعر خود را با آن آغاز كرده است »
این سخن دنباله دارد . والسلام
