برنامه «مستند فرهنگ» امروز به روایت مستندی از زندگی زنده یاد پرویز اذكایی، پژوهشگر تاریخ، جغرافیا، زبان و فرهنگ، بزرگترین بیرونی شناسی ایران اختصاص دارد.
17 اردیبهشت بخش هایی از داستان زندگی پرویز اذكایی، پژوهشگر تاریخ، جغرافیا، زبان و فرهنگ، بزرگترین بیرونی شناسی ایران روایت می شود.
دكتر پرویز اذكایی معروف به سپیتمان (1318 همدان) پژوهشگر تاریخ، جغرافیا، زبان و فرهنگ همدان بود. وی تحصیلات خود را در همدان و تهران و دانشگاه منچستر انگلستان گذراند. مطالعات وی به‌طور عمده در تاریخ و فلسفه بود و در رشته‌های كتابشناسی و رجال‌شناسی و تاریخ علم دارای تألیفات است. بیش از 500 عنوان اثر اعم از كتاب و رساله یا مقاله از دكتر اذكایی منتشرشده كه عبارت از 40 كتاب و 70 رسالهٔ علمی و گفتارها نوشته شده در نشریات و مداخل دائرةالمعارف و دانشنامه‌ها از ایشان برجای مانده است.
شادروان پرویز اذكایی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه آلیانس/ اتحاد یهودان و دوره متوسطه را در دبیرستان پهلوی/ ابن سینا همدان گذراند. پس از پایان خدمت نظام در سال 1339 خورشیدی متصدی كتابخانه همان دبیرستان شد و در مدارس ملّی همدان به‌ویژه دبستان فرهنگ كه شادروان پدرش میرزا محمّدكاظم اذكائی بنیاد كرده بود تدریس نمود.
او سپس برای مطالعۀ تاریخ و معارف قدیم به حوزه‌های علمیه رفت و نزد آخوند ملاعلی معصومی همدانی دروس مذهبی را گذراند. همكاری با روزنامهٔ «نهیب غرب»، «مبارز همدان» «پیك اسلام» به زعامت شادروان آقای آخوند همدانی از فعالیت های این دوره از زندگی ایشان بود. در سال 1348 تحصیلات دانشگاهی (رشتهٔ تاریخ) را در دانشگاه تهران به پایان برد و ضمن آن‌كه سردبیر مجلهٔ «وحید» بود، با گذراندن دورۀ مدیریت در وزارت كشور به سمت بخشدار یكی از شهرهای استان فارس گمارده شد، ولی اساتید كتاب‌شناس او را از این كار منصرف و تصدی بخش عربیِ كتابخانهٔ مركزی دانشگاه تهران را به وی محوّل نمودند كه بیش از 1 سال در آنجا كار كرد و سپس با عنوان كارشناس متون تاریخیِ مركز مردم‌شناسی ایران به وزارت فرهنگ انتقال یافت.
در سال 1348 مبدأ تشكیل كنگره‌های سالانهٔ تحقیقات ایرانی، در كتابخانهٔ مركزی دانشگاه تهران بود و تا آخر سال 1357 عضویت دائمی آن را برعهده داشت. به‌علاوه، در چندین كنگرۀ علمی داخل و خارج از كشور نیز مأموریت یافت، ازجمله: كنگرۀ جهانی ابوریحان بیرونی (تهران، 1352)، جشنواره جهان اسلام (لندن، 1354) و المؤتمر الدولی للبیزره (منعقد در امارات متحدۀ عربی، ابوظبی، 1354) نماینده اعزامی ایران بود.
در سال 1354، با مأموریت تحصیلی به دانشگاه منچستر انگلستان رفت و در بخش مطالعات شرقی با رسالهٔ «جغرافیای تاریخی همدان» دورۀ دكتری را پشت سرگذاشت.
عضویت در هیئت علمی دائره‌المعارف تشیع، دائره‌المعارف اسلامی (دانشنامۀ جهان اسلام) و دائرةالمعارف بزرگ اسلامی از فعالیت های بعدی دكتر اذكایی است. سال‌های 1366 و 1367 به‌عنوان كارشناس نسخ خطّی در بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، چند اثر را برای چاپ عكسی آماده كرد كه از جمله تفسیر مفاتیح‌الاسرار شهرستانی بود كه با فهرست نویسی وی انتشار است. سپس دانشگاه بوعلی سینا همدان، امر فهرست‌نویسی نسخ خطّی كتابخانهٔ مركزی را طی یك طرح تحقیقاتی به وی محول نمود. همچنین تدریس رشته‌های معارف اسلامی و علوم اجتماعی را در دانشگاه‌های همدان نیز در كارنامه دارد.
دكتر پرویز اذكائی بزرگترین بیرونی شناسی ایران است كه تحقیقات كاملی در باره شخصیت این دانشمند بزرگ انجام داده است. كتاب آثارالباقیه ابوریحان بیرونی توسط او ترجمه شده و با تعلیقات گسترده‌ای به چاپ رسیده. مقدمه درخشان این اثر بارها مورد توجه دانشمندان بزرگ به ویژه شرق شناسان قرار گرفته و پس از آثار او تا كنون بیرونی شناس بزرگی ظهور نكرده.
پس از نگارش كتب متعدد درباره بیرونی از اذكائی می‌خواهند كه در باره استاد بیرونی یعنی محمد بن زكریای رازی نیز بنویسد و او بار دیگر قلم را به دست می‌گیرد تا اثری درخشان از خود باقی بگذارد و این بار نیز با نگاهی نافذ و ذهنی تمام قد تحلیلگر هیچ چیز ناگفته هم درباره رازی از قلم نمی‌اندازد و كتاب حكیم رازی متولد می‌شود. تحلیلگران و دانشمندان كتاب حكیم رازی را تاریخ فلسفه ایران می‌دانند به طوری كه اذكائی با نگارش این كتاب تاریخ فلسفه ایران را تشریح می‌كند.
شادروان پرویز اذكائی در سال 1395 خورشیدی تمامی كتابخانه خود بالغ بر 15 هزار جلد كتاب و نشریات ادواری را به طور رسمی وقف كرد.
این پژوهشگر و مورخ برجسته ایران و همدان، 25 فروردین‌‌ماه 1402 بر اثر بیماری در بیمارستان بوعلی همدان درگذشت.
برنامه« مستند فرهنگ» از گروه تولید و تامین است كه ساعت14:30 روی موج اف ام ردیف 106 مگاهرتز از رادیو فرهنگ پخش می شود.
