موسیقی در اشعار نظامی گنجوی

اولین نشست پژوهشی سی و هفتمین جشنواره موسیقی فجر به موضوع موسیقی در شعر نظامی گنجوی پرداخته شد و میهمانان این برنامه محمد جعفری، سعید شفیعیون و ارسطو میهن‌دوست بودند.

دكتر سعید شفیعیون، دانشیار ادبیات دانشگاه اصفهان، میهمان اول برنامه بود كه با همت او و همكارانش روز 21 اسفند به نام روز نظامی گنجوی در تقویم ثبت شده است. شفیعیون علاوه‌بر تخصص ادبی، نظامی‌پژوه نیز است.
او كه خود استاد موسیقی است و نزد استادانی چون محمدرضا شجریان آموزش دیده است، در خصوص موسیقی در اشعار نظامی گفت: نظامی از دیرباز در آواز ایرانی ورود داشته است اما متاسفانه برخلاف دیگر شاعران جایگاهی كه باید را ندارد و مانند شاعرانی چون حافظ و سعدی به او توجه نشده است. این در حالی است كه حتی شاعرانی از زبان‌های دیگر نیز از آثار او الهام گرفته‌اند.
زبان سخت اشعار نظامی
وی افزود: شاید یكی از كم‌توجهی‌ها به اشعار و آثار نظامی به دلیل پیچیدگی و دشواری زبان اشعار او باشد. او در آثارش از تركیب‌های خاص و استعاره‌ها و دیگر شگردهای زبان فارسی استفاده كرده كه فهم آثار او را چه از منظر موسیقی و چه از نظر مخاطبان دشوار می‌كند.

شفیعیون در پاسخ به این پرسش كه آیا می‌توان موضوع دشواری فهم آثار گنجوی به دلیل به‌كارگیری اصطلاحات خاص را به عنوان یك چالش دید، گفت: بله، زیرا زبان دشوار این اشعار و به‌كارگیری اصطلاحات خاص در آن برای انتخاب شعر موسیقی چالش ایجاد می‌كند. همچنین موضوعاتی كه در شعر گنجوی به كار رفته، موضوعاتی است كه شاید بسیاری با آن انس نگیرند.
شفیعیون درمورد زبان اشعار نظامی تصریح كرد: مردم اقبال بیشتری به اشعار شاعرانی چون حافظ و سعدی دارند زیرا فهم آثار آنها برای مردم راحت‌تر و ملموس‌تر است.
این استاد موسیقی در پاسخ به سوالی درباره مهجور ماندن نظامی خاطر نشان كرد: اشعار روایی نظامی كمتر مورد توجه قرار گرفته و شاید هم علت این است كه بیان آوازی موسیقی امروز ما در وهله اول به گونه‌ای است كه اشعار گنجوی كمتر شامل حال آن می‌شود.
شفیعیون با اشاره به فضای موسیقایی گذشته افزود: شنوندگان و خوانندگان اشعار در گذشته، آشنایی بیشتری با اشعار و شاعران فارسی داشتند و برای انتخاب شعر و موسیقی‌ای كه بخواهند به آن گوش دهند دستشان بازتر بود؛ زیرا برای آنها اشعار و موضوعاتی كه در شعر به كار برده می‌شد، ملموس‌تر بود.
او در مورد اینكه آواز به غزل منحصر شده است، گفت: غزل‌هایی كه در موسیقی از آنها بهره گرفته می‌شود، غزل‌هایی هستند كه ذهن شنونده‌ با آن مانوس است و رویكرد تازه‌ای به آن شعر و موسیقی ایجاد نمی‌شود.
پس از صحبت‌های میهمان اول برنامه، ارسطو میهن‌دوست میهمان دوم در مورد اسامی الحانی در شعر نظامی گنجوی صحبت كرد. میهن‌دوست كارشناس ارشد موزیكولوژی از دانشگاه تهران است.
میهن‌دوست در پاسخ به این پرسش كه چرا الحانی كه نظامی در خسرو و شیرین آورده و آنها را به باربد و نكسیا نسبت داده و پس از آن، او منبعی برای تمام كتاب‌ها و فرهنگ‌نویسان بعدی شده كه الحان باربدی را همان الحانی بدانند كه نظامی ذكر می‌كند، گفت: ما از نظامی شاعر به عنوان یكی از منابع موسیقیایی استفاده می‌كنیم. نظامی در خسرو و شیرین به كرات از باربد و نكسیا نام می‌برد. نظامی در این اثر سی لحنی را نام می‌برد كه كسی نمی‌داند او آنها را از كجا آورده و منبع آنها پیش از نظامی چه كسی یا چه كتابی بوده است.
اسامی الحانی از كجا آمده؟

میهن‌دوست ادامه داد: با بررسی آثار پیش از نظامی و زمانه‌ای كه نظامی در آن زندگی می‌كرده متوجه می‌شویم كه او با مراجعه به سنت موسیقی دوران خود این اسامی را در آثارش نقل كرده است.
وی درمورد اشعار الحاقی گفت: برخی از اشعاری كه منتسب به نظامی هستند یا حتی در میان اشعار او وجود دارند، اشعار الحاقی هستند. در آن زمان، برای بقای شعر، دیده شدن یا اینكه برخی نمی‌خواستند كه نام‌شان فاش شود، شعر خود را منتسب به شخص معروف دیگری می‌نوشتند تا آن شعر بیشتر دیده شود و باقی هم بماند.
همچنین او می‌گوید كه نظامی خود یك منبع موسیقیایی است كه با رجوع به آثار او می‌توانیم درمورد سازهای موسیقی دوره او اطلاعات مفیدی را كسب كنیم.
باربد، اسطوره موسیقی در شعر نظامی
میهمان آخر این مراسم، محمد جعفری، دانشجوی دكترای ادبیات در دانشگاه تربیت مدرس بود. جعفری خبر از تصحیح آثار نظامی داد و سپس درباره باربد به‌عنوان یك اسطوره در آثار نظامی گفت: باربد موسیقیدان شاخص یك دوره است. در خسرو و شیرین نظامی آنجایی كه باربد نمود كامل دارد ما اسطوره‌ای از او داریم، یعنی یك سیری صورت گرفته تا باربد به وجود آید. باربد یك اسطوره موسیقی است؛ زیرا هنوز هم نامش در میان است.
او در این رابطه افزود: از همان قرون نخستین كه شعر عربی سروده می‌شد، یك سیر اسطوره‌سازی درمورد باربد اتفاق افتاد. در حال حاضر نیز برخی قصه‌ها و داستان‌ها و بسیاری از سازها را به باربد نسبت می‌دهند. باربد در اشعار نظامی گنجوی یك اسطوره است.
جعفری در مورد شعر نظامی به عنوان یك منبع برای موسیقی شناسی گفت: باید بگوییم كه شعر متنی است كه صدق و كذب نمی‌پذیرد و مانند علم نیست بلكه سیال است. احتمال آنكه بسیاری از مفاهیمی كه نظامی در آثارش به كار برده برگرفته از تخیل خود او باشد، زیاد است.