واراند گرجیان در برنامه رادیو كتاب، رادیو فرهنگ گفت: ساموئل ساروخانیان از فعالان فرهنگی و سیاسی ارمنی كتاب فروشی نایری را حدود سال 1330 در چهارراه كالج تاسیس كرد.
برنامه رادیو كتاب كاری از گروه كتاب رادیو فرهنگ به بررسی تاریخچه كتاب و نشر و حوزه های مربوط به آن می پردازد.
واراند گرجیان، مترجم و سرمیراث دار انتشارات نایری در ابتدا در خصوص حضورارمنیان در ایران توضیح داد: ارمنیان از هزاره ها پیش در منطقه ارس در دشت مغان در ایران حضور داشتند و در زمان شاه عباس دوم صفوی در اوایل قرن هفدهم میلادی كوچ بزرگ ارمنیان به طرف مركز ایران رخ داد.
وی با بیان اینكه شاه صفوی از این حركت چندین هدف داشت، گفت: شاه صفوی در پایتخت سپاهان آن زمان یك كرانه در زاینده رود را به ارمنیان اختصاص می دهد چراكه كارهای صنعتگران از جمله نقره كاران را در جلفای ارس دیده بود و اینكه می دانست آنها صنعتگران خوب و معتمدی هستند درصدد این بود كه پایتخت رونقی بگیرد.
گرجیان در خصوص خلیفه گیساراتسی كه جدای از مقام مذهبی به عنوان مقام كتابی و شخصیت والایی در تاریخ چاپ و نشر كتاب شناخته شده هستند، بیان كرد: ارمنیان بر سه چیز بسیار اتكا دارند؛ مدرسه و كتاب، انجمن های فرهنگی و كلیسا. به همین سبب كلیسای وانك اصفهان با ابهت و نقاشی های كلاسیك زیبا ایجاد شد در این راستا لازم بود كه كتاب هم در این بین وجود داشته باشد، لذا خاچاطور وارتاپد گیساراتسی به این فكر می افتد كه دستگاه چاپی را تهیه و در این محل قرار دهد و پس از آن به عنوان اولین كتاب، مزامیر حضرت داوود با حروفچینی سربی را در سال 1638 میلادی را به چاپ می رساند.
وی افزود: در ادامه این چاپخانه به چاپ كتاب هایی كه در مراسم و تدریس از آنها استفاده می شد، شروع كرد. این چاپخانه نه تنها در پهنه ایران زمین اولین بود بلكه در كشورهای منطقه هم جزو اولین ها محسوب می شد چراكه در این مناطق تا به آن تاریخ چاپخانه ای وجود نداشت، لذا از لحاظ فرهنگی این كار بنیادین توسط خاچاطور وارتاپد گیساراتسی انجام گرفت.
سرمیراث دار انتشارات نایری توضیح داد: در روستای هزارجریب منطقه فریدن استان اصفهان یك كتابی وجود داشته كه در مشبایی غیرقابل نفوذ همیشه در سال ها در چشمه نگهداری می شده كه به زبان كهن ارمنی بود، در دو سال اخیر انجمن دوستداران فرهنگی فریدن كه در تهران انجمنی دارند با اجازه از منابع مربوطه این كتاب را به ارمنستان بردند وتوسط كارشناسان به زبان ارمنی معاصر ترجمه و اخیرا چاپ شده است باید بگویم كه این كتاب فقط در ایرن نگه داری می شده است.
مجری كارشناس برنامه با اشاره به اینكه ایتالیا حق بزرگی به در چاپ و نشر كتاب نسبت به گردن اقوامی مثل ما دارند، افزود: سرزمین ایتالیا به ویژه شهر رم و ونیز مركز اصلی چاپ كتاب به زبان های دیگر بوده است، كتاب"صلاالسواعی" اولین كتاب چاپ شده به زبان عربی در دنیا در سال 1514 میلادی است.
گرجیان بیان كرد: بعد از اصفهان، تبریز از آن شهرهایی است كه در سال 1267 شمسی به چاپ كتاب های ارمنی شروع می كند، با توجه به دیدگاه تاریخی و مورخان قدمت واهمیت چاپ تبریز هم از جلفای اصفهان كهن تر بوده و هم ناپیداتر بوده است، چون همه توجه ها به تفلیس پایتخت گرجستان بوده است، چراكه تفلیس و قسطنطنیه دو مركز فرهنگی ارامنه بودند.
وی در خصوص چاپخانه های ایران در دوره قدیم كه به طور ویژه فقط كتاب های ارمنی چاپ می كردند،گفت:از اواخر دوره قاجار در تهران جامعه ارمنیان شروع كردند به تشكیل اجتماع ارمنیان و سپس چاپخانه آنها اولین تقویم را به اسم پارائوس چاپ كرد و همچنین اولین روزنامه ای كه در تاریخ به زبان ارمنی چاپ شد توسط كشیش هاروتور كه شیرازی بوده و در هند این روزنامه را چاپ كرده است.
گرجیان در خصوص پیشینه انتشارات نایری توضیح داد: بعد از جنگ جهانی دوم جوانانی از تبریز به تهران آمدند و شروع به فعالیت های فرهنگی در این شهر كردند. ساموئل ساروخانیان كه از فعالان فرهنگی و سیاسی میان ارمنیان بود از همین كسانی بود كه اول كتاب فروشی نایری را حدود سال 1330 در چهارراه كالج تاسیس كرد و بعدها در طبقه زیرین ساختمان دو دستگاه چاپ قرار داد لذا این محل تبدیل به كتابفروشی و چاپخانه شد و انتشارات نایری هم زمان صبوح امیرخانیان به این مجموعه اضافه شد.
مجری برنامه در سوالی از واراند گرجیان پرسید ارامنه روزی با عنوان "فرهنگ ارمنی" دارند كه در مهرماه برگزار می شود و یك رویداد كتابی است در خصوص اهمیت و نقش این روز توضیح دهید: تا قرن پنجم الفبای ارمنی وجود نداشت و كسانی كه كتابت می كردند باید از زبانهای سریانی، آشوری و یونانی استفاده می كردند به همین سبب اسقف اعظم ساهاك پارتیف به كشورهای مختلف می رود و بر روی الفبای ارمنی كار می كند و الفبایی را ابداع و تكمیل می كند از این رو قرن پنجم به عصر طلایی و ماه فرهنگ معروف می شود.
