یادداشت روز : سفرنامه ی محمد رضا بیگ سفرنامه محمدرضابیگ

نویسنده : مهرنوش محتشمی

محمدرضا بیگ یكی از مقامات عالی رتبه حاكم ولایت ایروان بود. او بنابر خواست دولت صفوی ، به ماموریت در فرانسه در مارچ 1714 میلادی فرستاده شد. هدف شاه سلطان حسین از فرستادن او به دربار لویی چهاردهم این بود كه برای بیرون راندن اعراب از خلیج فارس در عوض تسخیر مسقط با فرانسویان به مذاكره بنشیند. محمدرضا بیگ برای انجام این سفر مجبورشد كه با ظاهر زائری از قسطنطنیه كه تحت حكومت امپراتوری عثمانی بود عبور كند؛ زیراكه ایران صفوی و امپراتوری عثمانی اغلب در جنگ بودند و روابط ناپایدار بود. محمدرضا بیگ در این راه به زندان افتاد ولی به كمك سفیر فرانسه در قسطنطنیه، از زندان آزاد شد. سپس به مارسی رسید و به كاخ ورسای راهنمایی شد.
در ساعت 11 صبح روز 19 فوریه 1715 میلادی ، محمدرضا بیگ سوار بر اسب و با همراهان بسیار، با پیشواز نماینده سُفَرا و ستوان ارتش پادشاه وارد كاخ ورسای شد. در تاریخ آمده كه جمعیت فراوان خیابان پاریس و محوطه اطراف را برای مشاهده رسیدن سفیر و همراهانش پر كرده بودند. محمدرضا بیگ در 13 آگوست 1715، به عهدنامه جدیدی با دولت لویی چهاردهم دست یافت كه بیشتر به نفع تجارت فرانسه بود. پیامد دیگر این مذاكرات، تاسیس كنسولگری دائمی ایران در مارسی، بندر اصلی فرانسه برای تبادلات با شرق واقع در ساحل مدیترانه فرانسه بود .
موریس هربرت در پژوهشی كه بر پایه اسناد بایگانی‌های فرانسه انجام داده به چگونگی قراردادی كه مسئولیت آن بر عهده محمدرضا بیگ بوده پرداخته و با توجه به آن، به رفتار ناشایست سفیر و جهل او نسبت یه مناسبات بین‌المللی آن وقت جهان اشاره می‌كند. كتاب سفرنامه سفارت محمدرضا بیگ از ایران به فرانسه، تالیف موریس هربرت است و ماجراهای عجیب و غریبی از سفارت محمدرضا بیگ، فرستادۀ شاه سلطان حسین صفوی پادشاه ایران به درباره لوئی چهاردهم را در خود دارد.
یكی از این ماجراها این است كه محمدرضا بیگ كه در پاریس مبهوت ظواهر زندگی فرانسویان شده بود، در آنجا با دوشیزه‌ی درباری 17 ساله‌ای بنام كنتس آدلاید آشنا شد. آدلاید از خاندان معروف گاردان بود، همان خانواده ای كه بعدها در دوران فتحعلیشاه قاجار با عنوان مستشار نظامی به ایران آمدند.با وجود مخالفت سخت دربار لویی و خانواده دختر، آنها به هم دل می بندند و مخفیانه با كشتی به ایران فرار می كنند.
حوادث موجود در سفرنامه سفارت محمدرضا بیگ از ایران به فرانسه در اواخر سال 1714 و اوایل سال 1715 میلادی رخداد داده و حدود دو قرن بعد در 1907 و به زبان فرانسه به صورت كتاب منتشر و هفت سال بعد در 1914 ترجمه و به صورت پاورقی منتشر می‌شود.
كتاب موریس هربرت تاكنون با عناوین «محمدرضا بیك در پاریس یا نمایندۀ فوق‌العادۀ شاه سلطان حسین در دربار لوئی چهاردهم» و «محمدرضا بیك سفیر ایران در دربار لوئی چهاردهم» برگردان و چاپ شده است.
در بخشی از كتاب سفرنامه سفارت محمدرضا بیگ از ایران به فرانسه می‌خوانیم:
"این روزها در همه‌جا سخن از سفیر ایران است كه ظاهر عجیب و مسخره‌ای دارد، و گستاخانه ادعا می‌كند كه برای پیوند بیشتر دو امپراتوری بزرگ جهان به فرانسه آمده است. این مرد خسیس و فرومایه برای پادشاه فرانسه هدیه‌هایی آورده است كه حتی درخور حاكمان ارمنستان و گرجستان نیست. و با این عمل خود دو امپراطوری بزرگ جهان را خوار و بی‌مقدار كرده است و مردم این دیار كه در اروپا به رعایت ادب و نزاكت شهرت دارند، بادیدۀ حقارت به این مرد می‌نگرند، و تصور می‌كنند كه پادشاه بزرگ ما به رعایای بی‌تمدن و آدم‌های وحشی حكومت می‌كند. اما امپراطور فرانسه، بی‌توجه به این مسائل، در نهایت گشاده‌رویی ضیافت باشكوهی به احترام سفیر پادشاه بزرگ ما ترتیب داده، و او را به گرمی پذیرفته است."
به هر حال سفر محمدرضا بیگ به فرانسه و حضور در دربار لوئی چهاردهم آنقدر شگفت‌انگیز و جالب توجه است كه هیچ امری نمی‌تواند از شرح آن جلوگیری نماید؛ اگرچه رفتار نامتعارف وی باعث بحث‌های زیادی در تاریخ شده است.