سفرنامه : كلنل استوارت ، ماموری مخفی با لباس مبدل در ایران « سفرنامه كلنل استوارت »

نویسنده : مهرنوش محتشمی

در دوران سلطنت طولانی ناصرالدین شاه ، دو دولت مقتدر روسیه و انگلیس سرگرم مبارزه و كشمكش بودند و هر یك برای گسترش نفوذ و اقتدار خود، تلاش و فعالیت می‌كردند و درباریان و رجال ناصری نیز به عیاشی و خوشگذرانی مشغول بودند. برخی كتابهای تاریخی باقیمانده از این دوره كه به وسیله نویسندگان متملق درباری نوشته شده ،حقیقت بسیاری از قضایا را بیان نكرده و حتی گاهی مؤلفین مزدور بر روی حقایق تاریخی سرپوش نهاده و صورت وقایع را برگردانده و تحریف كرده‌اند.
در این روزگار ، عدۀ زیادی از مأمورین بریتانیا به عناوین گوناگون به ایران آمده‌ و هر یك سرگذشت مسافرت خود و حوادث جالب توجه این مملكت را نوشته و برای استفاده مأمورین بعدی چاپ و منتشر كردند كه مطالعه این قبیل سفرنامه‌ها به روشن كردن افكار عمومی كمك فراوانی می‌كند. سفرنامه كلنل استوارت یكی از این سفرنامه هاست .
ماجرای چگونگی حضور استورات در ایران از آنجایی آغاز شد كه در سال 1880 میلادی ژنرال اسكوبلف از طرف دربار تزار مأمور شد عشق‌آباد و آن نواحی را متصرف شده و دولت انگلیس نیز متقابلاً تصمیم گرفت از افغان و ایران و عثمانی ،سدی در مقابل روس‌های تزاری به وجود بیاورد.
در همین تاریخ مستر ادنوان یكی از مأمورین عالی رتبه انگلستان به عنوان خبرنگار روزنامه دیلی‌نیوز به مرو رفت تا از نزدیك شاهد فعالیت‌های روزافزون مأمورین تزار باشد و با تهیه اطلاعات لازم دولت متبوع خود را برای مقابله با روس‌ها آماده نماید. به دنبال عزیمت او، كلنل استوارت انگلیسی وارد صحنه می شود.
كلنل چارلز استوارت فرزند ارشد الجرنون استوارت در سال 1836 میلادی در سیلان متولد شد. مادرش فرزند كلنل كلمنت، فرمانده توپخانه سیلان بود. او مانند دیگر كودكان انگلیسی متولدشده در سیلان، علاوه بر زبان انگلیسی به زبان سینهالی آشنایی داشت و می‌توانست به آسانی به این زبان صحبت كند.
كلنل استوارت كه در جنگ‌های واقعی هندوستان و سركوبی شورشیان، خدمات شایانی انجام داده بود مأمور ایران می‌شود تا از آنجا به خراسان و از خراسان خود را به سرحدات روسیه و افغان برساند.
كلنل استوارت با لباس مبدل و به طور ناشناس یعنی به اسم خواجه ابراهیم ارمنی به اصفهان می‌رود و از آنجا روانه خراسان می‌شود. او مشاهدات دقیق خود را در سفرنامه اش ثبت می كند بطوریكه یادداشت‌های كلنل استوارت حاوی نكات مهمی از لحاظ رقابت و كشمكش شدید روسیه و انگلیس و در عین حال ، غفلت و تسامح مقامات ایرانی بود.
كلنل استوارت چهار مأموریت عمده داشت كه شامل سركوبی شورشیان هند (مه 1857 ـ ژوئیه 1866) سركوبی شورشیان ایل جواكی افریدی در كودت هند (14 سپتامبر 1869 ـ مه 1878) جمع‌آوری اطلاعات دربارۀ عملیات روس‌ها و وضعیت تركمن‌های آخال در اطراف دره‌گز (8 مارس 1880 ـ 24 آوریل 1881) و نظارت در امور سرحدی ایران و افغانستان با اقامت در خواف (22 اكتبر 1881 ـ فوریه 1886) بود.
علاوه بر گزارش این چهار ماموریت در سفرنامه او ، یادداشتهایی درباره‌ی وضعیت منطقۀ تراكمه نكه و وضع رودخانه‌های تجن و مرغاب؛استفاده از نفت برای سوخت كشتی‌های بخار و توسعه راه آهن آسیای مركزی نیز آمده است .
كلنكل استورات در سال 1886 م/1303 ق به سمت كنسول دولت انگلیس در رشت تعیین شد و در این مسافرت مأموریت یافت به دریای احمر برود. سپس در تفلیس به خدمت وزیر مختار انگلیس، سر هنری دراموند ولف فرزند دكتر ولف معروف رسید و به اتفاق عازم رشت شدند. كلنل از رشت مأمور استرآباد شد؛ بعد مأمور مشهد گردید سپس به سمت كنسول انگلیس در تبریز تعیین شد.
او در تبریز مورد توجه ولیعهد (مظفرالدین میرزا) قرار گرفت و در این سمت دوبار مأمور استرآباد شد و در نوبت دوم به تهران رفت و با ناصر‌الدین شاه ملاقات كرد. او در سال 1890م/1307ق در لندن بود و در سال 1896م/1309 ق مأمور اودسا شد. سرانجام پس از سالها خدمت،كلنل استورات عاقبت از دایرۀ سیاست شرق خارج و بازنشست شد.
مدتی بعد كلنل خاطرات خود را به رشتۀ تحریر درآورد اما كتابش در سال 1911 میلادی و بعد از مرگش در لندن به چاپ رسید.این كتاب در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط مترجم دارالترجمه‌ی همایونی، به فارسی ترجمه شد.