بی گمان زبان فارسی در دوره اسلامی فراز و نشیب بسیار داشته است اما پیوسته به راه بازآمده و بالیده است .
نویسنده:باقر خلیلی
ببینیم چه كسانی و چرا و چگونه زبان فارسی را زنده و پویا نگهداشت .
" عباسیان " به رغم آن كه از ریشه عرب بودند ، برای رویارویی با
" امویان " كه با تعصب عرب را برتر می دانستند ، در پیشرفت و پویایی زبان فارسی كوشیدند ، چنان كه " ابراهیم امام " پایه گذار خلافت عباسی به ابو مسلم خراسانی نوشت : " به هیچ مگذار در خراسان عربی سخن گویند وهركس را كه عربی حرف زد ، بكش "
اما در دربار سامانیان با همه اصالت در نژاد ایرانی ، زبان فارسی به‌هیچ روی ترویج و تشویق نشده است و وزیران ایرانی آنان نیز به زبان فارسی نشان دلبستگی نداشتند همچنان كه دیلمیان ایرانی شیعه نیز چنین بوده‌اند .
برعكس در دستگاه غزنویان ترك سنی مذهب متعصب ،زبان فارسی بالیده و پاگرفته است .
این‌ها می‌رساند كه انگیزه های دیگری جز تعصب ملی و قومی در زنده ماندن و پویایی زبان فارسی دخالت داشته است . صفاریان هم به زبان فارسی چشم داشته اند .
آیا علت این كار تعصب ایرانی و ضد عربی بوده است یا چیز دیگر ؟
« ریچار نلسون فرای » خاورشناس و تاریخنگار انگلیسی می‌گوید : « شاید دودمان صفاری كه تباری فرودست داشتند ، فارسی نوین را پیشرفت دادند زیرا یعقوب ، پایه‌گذار این سلسله عربی نمی‌دانست و به روایتی خواهان آن بود كه شعر به زبانی سروده شود كه وی دریابد . ( بگذریم از این كه می كویند عربی نیك می دانست و دراین سخن خواست دیگری نهان است . ) بنابراین سبب عنایت بیشتر صفاریان به زبان فارسی ، عامی و بی‌سواد بودن آن‌ها ست . سپس از خیزش فارسی آمیخته به عربی یاد می كند و می‌گوید : « ادبیات نوین فارسی ( فارسی آمیخته با واژگان عربی ) ناشی از شورش بر ضد اسلام یا عربی نبود ، مضمون‌های زرتشتی كه در شعر آمده است وابسته به شیوه راسخ زمان بوده است و نباید آن را نشانه ایمان مردم به آیین زرتشت دانست .
افسوس گذشته خوردن در آن روزگار بسیار رواج داشت به‌ویژه در میان شاعرانی كه روحی حساس داشتند . اما دیگر بازگشت به گذشته ناشدنی بود. زبان فارسی نوین یكی از زبان‌های اسلامی همپایه عربی گشته بود . شك نیست كه اكنون اسلام از تكیه بر زبان عربی بی‌نیاز شده بود . اسلام دیگر دارای ملت‌های بسیار و فرهنگی جهانی گشته بود و ایران در گرداندن فرهنگ اسلامی نقشی بزرگ داشت .
در برخی فرهنگ‌ها زبان بیشتر از دین یا جامعه در ادامه یافتن یا بر جای ماندن آن فرهنگ اهمیت دارد . این اصل با فرهنگ ایران راست می‌آید زیرا بی‌شك در پیوستگی زبان فارسی میانه ( فارسی عهد ساسانی ) با فارسی نوین ( فارسی دوره اسلامی ) نمی‌توان تردید رواداشت ، با این همه این دو یكی نیستند . بزرگ‌ترین فرق میان این دو زبان راه یافتن بسیاری از واژه‌های عربی در فارسی نوین است كه این زبان را ازنظر ادبیات نیرو بخشیده و پایدار كرده است .
این سخن دنباله دارد . واسلام
