كتاب سمك عیار كهن ترین نمونۀ داستان پردازی درادبیات فارسی از قرن ششم است . داستان هایی از این دست كه شكلی عامیانه دارد ، سالیان دراز سینه به سینه درمیان مردم این سرزمین گشته و آنان را شاد و سرگرم كرده است.
نویسنده : باقر خلیلی
همان گونه كه دكتر پرویز ناتل خانلری در مقدمۀ كتاب « سمك عیار » گفته است : « از داستان سمك عیار و مؤلف آن در هیچ كتاب و تذكره‌ای اثری نیست و تمام اطلاعاتی كه ازنویسنده یا راوی داستان ذكر می شود؛ از متن اصلی داستان به دست می آید »
نام مؤلف یا گرد آورندۀ داستان سمك عیار در مقدمۀ جلد سوم « فرامرز بن خداداد بن عبدلله الكاتب الارجانی » گفته شده كه گویا این داستان را از زبان یكی از قصه گویان به نام « صدقه بن ابی القاسم » فراهم آورده و نوشته است .
« اما بعد كاردان سخن شناس و نكته پرداز سخن ساز كه این قصۀ شوق و فراق را بنیاد گذارده ... فرامرز بن خداداد بن عبدلله الكاتب الارجانی است »
به گفتۀ دكتر پرویز ناتل خانلری « زمان تألیف و تدوین داستان به ضرس قاطع مشخص نیست و فقط با استناد به ابیاتی كه در متن داستان از شاعران قرن پنجم و ششم مانند قطران تبریزی ، مسعود سعد سلمان ، امیر معزی ، فخری گرگانی و گاهی سعدی آمده است و با توجه به نام‌های خاص تركی مانند سمارق ، سنجر ، قیماز ، قزل ملك و قاورد شاه و… می توان گمان برد كه تاریخ تألیف داستان بیش از اواخر دورۀ سلجوقی نیست .
به باور دكترذبیح الله صفا : « داستان سمك عیٌار به دلیل شهرتی كه داشته ، تمام آن یا این كه قسمت هایی ازآن به شكل منظوم در آمده بوده است . زیرا در كتاب سمك عیٌار ابیاتی دیده می شود كه با موضوع مرتبط بوده،ولی سرایندۀ آن ها مشخص نیست .
« عالم افروز [ لقب سمك ] در سخن گفتن وی بازمانده بود كه سخن نیكو می گفت ، با خود در اندیشه بود كه این كیست ؟ تا گفت ای زن من تو را به هیچ گونه نمی شناسم و مرا دردل [ نمی ] آید كه تو كیستی ؟ سمن رخ گفت : نیكو گفته اند در این معنی . شعر :
چه پرسی از من ونام و نشانم كه من نام و نشانت نیك دانم
توخود هستی سمك مردزمانه به مردی درجهان هستی یگانه
چو تومردی به عالم هیچ مادر نزاده ست و نزاید بیش و كمتر »
موضوع اصلی داستان سمك عیّار همان گونه كه از نام آن برمی آید، شرح دلاوری ، بی باكی و چالاكی عیّاران و روشن كردن جایگاه این گروه در ساختار حكومت است . در بخش داستان فرهنگ خلاصه ی این داستان كهن را می خوانید .این سخن دنباله دارد . نقل خواهیم كرد . والسلام
