« تهافت » در لغت به معنی : لغزش ، سقوط و پیاپی افتادن است و كتاب " تهافت الفلاسفه " را حجة الاسلام ، ابو حامد محمد غزّالی در رد فلسفه و تكفیر فیلسوفان نوشته كه مایه بحث و جدل فراوان به ویژه در زمان خودش بوده است .
نویسنده : باقر خلیلی
كتاب " مقاصد الفلاسفه " را محمد غزّالی در شناخت دیدگاه و اندیشه فیلسوفان مشائی یا پیروان فلسفه ارسطو نوشته است. كتاب به دقت ، آرای مشائیان را شرح می‌دهد و از همین رو پس از آن كه " گوندی سالینوس " آن را به لاتین ترجمه كرد ، اثر اصیل مشائی شمرده شد. نوشتن دقیق این كتاب كه گویای تسلط غزالی بر فلسفه مشاء بود ، سبب شد كه فیلسوفان مشهوری همچون " قدیس توماس آكوئینی " ، " فرانسیس بیكن " و " آلبرت كبیر " به خطا غزّالی را فیلسوفی مشائی در ردیف « ابن سینا » و « ابن رشد » بدانند .
با این همه سخن بر سر این است كه كتاب را ترجمه " دانشنامۀ علایی " دانسته اند كه ابن سینا آن را به خواهش " علاءالدین كاكویه " حاكم اصفهان نوشته است كه از فهم كتاب های فلسفی به زبان عربی ناتوان بود .
جاودان یاد " دكتر محمد معین " در مقدمۀ ترجمۀ دانشتامه علائی نوشته است : " ولی مطلعین می دانند كه كاكویه پس از این تألیف هم بویی از حكمت نبرد . "
دكتر معین دانشنامۀ علائی را " منظم ترین و مقنح ترین كتاب فارسی حكمت مشاء " دانسته است .
با این توصیف غزّالی نویسندۀ كتاب " تهافت الفلاسفه " دشوار بتواند كتاب " مقاصد الفلاسفه " را نوشته باشد . صدرالمتألهین كه كوشیده است تا غزّالی را تبرئه كند ، دربارۀ تقدیم و تأخیر « مقاصدالفلاسفه » و « تهافت الفلاسفه » روشن سخن نگفته است امّا از نوشتۀ او در كتاب « المبدأ و المعاد » چنین بر می آید كه " مقاصدالفلاسفه " پس از " تهافت الفلاسفه " نوشته شده است .
یكی از فیلسوفان معاصر به روشنی می گوید : « غزّالی با فلسفه مخالفت كرد ، مخالفتش بعد از آشنایی با مسائل نبود بلكه اواز ابتدا و قبل از آشنایی به مسائل و جزئیات با فلسفه مخالفت كرد و پس از این مخالفت مدت دو سال به مطالعۀ آثار فلاسفه گذراند و كتاب " مقاصدالفلاسفه را نوشت " . گزافه است كه كسی با دو سال ( مطالعۀ فلسفه ) ، چنان كتابی بنویسد كه بزرگان اهل فن را این گونه به خطا بیندازد كه اورا فیلسوفی در ردیف " ابن سینا " و " ابن رشد " بشمارند !
« ابن رشد » نویسنده كتاب " تهافت التهافت " كه در رد كتاب " تهافت الفلاسفه " غزّالی نوشته است ، می گوید : « میان آثار غزّالی اتفاق نظر وجود ندارد . شاید او مضطر بوده و الزاماتی در كار بوده است و ناچارش كرده اند كه این گونه نابخردانه و ناجوانمردانه بر فیلسوفان بتازد »
روی هم رفته نظر ملاصدرا و فیلسوف معاصر در توجیه مخالفت غزّالی و توبه و بازگشت او از تكفیر فیلسوفان گونه ای استنباط و اجتهاد است كه پسند شخصی هم در آن
دیده می شود و سرانجام این كه كتاب " تهافت الفلاسفه نمی شود جز ترجمه " دانشنامه علائی " به عربی باشد ! والسلام
