قیام گوهرشاد و روزجهانی مسجد

از میان انبوه مصاحبه ‏هایی كه راجع به تاریخ معاصر در مدیریت اسناد آستان قدس رضوی انجام شده است یكی از مداخل مورد بحث در پاره‏ای از مصاحبه ‏ها ‏قیام مسجد گوهر شاد است. راویان مختلفی راجع به این قیام خاطراتی را بیان داشته‏اند و به صورت پراكنده از این قیام یاد كرده‏اند. هرچند این موضوع طرحی مستقل بود كه هم بخش تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی به آن پرداخته و هم شعبه منحل شده مركز اسناد انقلاب اسلامی مشهد مصاحبه‏های مفصلی در این زمینه انجام داده‏اند. در واقع این مصاحبه‏ ها سال‏ها بعد از قیام خونین مسجد گوهرشاد انجام شده است و روایتگران یا شاهدان اصلی موضوع نبوده‏اند و یا اینكه به لحاظ گذشت زمان طولانی از واقعه خاطره درحافظه كم رنگ شده بود. ولی اهمیت این موضوع موجب شده تا بازتاب حادثه به صورت شفاهی چندنسل بعد هم در میان خانواده‏های مشهدی انعكاس داشته باشد.
روایت قیام مسجد گوهرشاد انعكاس خفقانی است كه بعد از این حادثه در شهر مشهد پدید‏ می‏ آید، سانسور مطبوعات و فشارهای حكومت تا جایی است كه كمتر نوشته‏ای راجع به این موضوع تا قبل از شهریور1320 وجود دارد. عدم پرداختن به موضوع در زمان واقعه موجب شده تا منابعی كه بعدها به رشته تحریر در‏ می‏آیند بیشتر محتوای احساسی و مبهم به خود گیرند. در لابلای اسناد و خاطرات موجود هرآنچه بیشتر نمود پیدا كرده است اصل ماجرا است و تحلیل‏ های متفاوت از موضوع بعد از انتشار اسناد شكل گرفته‏ اند.
در مواردی روایت‏های شفاهی این قیام در رمان‏هایی همچون «پاریس پاریس» آقای تشكری و «جاده جنگ» انوری انعكاس داشته است كه واكاوی و بررسی دقیقی را‏ می‏طلبد. هرچند مطالب رمان «پاریس پاریس» در صدد القای قصه‏ای جدید از قیام گوهرشاد است كه اسناد به آن اشاره ندارند و به عبارتی زایش‏های فكری نویسنده در خلق داستانی نه چندان مستند، موفق نبوده است وخواننده با مرور آن به روایتی جدید و غیرمستند آگاهی پیدا‏ می‏كند.
با اینكه خاطرات گردانندگان قیام منتشر شده است ولی در مواردی تحلیل‏ های منتشر شده در نخستین مقالات، پژوهشگران را با زمینه‏ های جدیدی از قیام آشنا‏ می‏كند كه كمتر در خاطرات منعكس شده‏اند. به طوری كه درباره بهلول در ‏شماره‏ های 434 تا 444 مجله تهران مصور درسال 1330 مقاله ‏با عنوان «پنجه خون‏آلود انتلیجنس سرویس» به قلم آشنا برای اولین بار پرده از یك راز مهم سیاسی، قتل داور وزیر مالیه و اسدی نایب التولیه آستان قدس رضوی، برمی‏دارد. تقابل اسناد و خاطرات قیام خونین مسجد گوهرشاد قابل تامل است. هر كدام درصدد ارائه اطلاعات جدید بوده ولی در یك نكته مشترك‏ هستند و آن ابهام در آمار كشتار و مكان تدفین شهدای گوهرشاد است.
قیام مسجد گوهرشاد در ‏زمان خود یكی از اتفاقات مهم است زیرا در دوره رضاشاه با توجه به برخوردهای شدید با هر گونه تحصن در شهر مشهد، این قیام به وقوع‏ می‏پیوندد و منشاء برخی از تحولات‏ می‏شود.