آغاز مهاجرت كبری

بیست و چهارم تیر 1285، روحانیون و مردم تهران در اعتراض به عملی نشدن خواسته‌هایشان مبنی بر تاسیس عدالتخانه و اجرای قوانین اسلام در جریان نهضت مشروطه، تصمیم به هجرت گرفته و در حرم حضرت معصومه(س) در شهر قم متحصن شدند. از این رویداد در تاریخ به عنوان مهاجرت كبری نام می‌برند. در این روز حضرات آیات سید‌محمد طباطبایی و سید‌عبداللّه بهبهانی در رأس یك گروه هزار نفری به سوی قم حركت كردند و مهاجرت كبری را شروع كردند. همچنین شیخ فضل‌الله نوری، سه روز بعد با فراهم آوردن جمعیت بسیار زیاد، از تهران به قم هجرت كرد. این مهاجرت، موجی از یك قیام در سراسر كشور ایجاد كرد و علمای بزرگ زمان از قبیل آقانجفی اصفهانی و آخوند ملاقربانعلی زنجانی از روحانیون مشهور و متنفذ اصفهان و زنجان، به این تحصن پیوسته و روحانیون سایر شهرها با تلگراف‌های متعدد، در انجام خواسته متحصنین قم پافشاری كردند. همچنین جمعیت زیادی نیز برای حفظ جان خود در سفارت انگلستان در تهران متحصن شدند. سرانجام بر اثر فشار متحصنین، مظفرالدین شاه تمامی خواسته‌های آنان را پذیرفت و در 14 مرداد 1285شمسی، طی فرمانی، ضمن عزل عین‌الدوله، صدر اعظم مستبد خود، دستور برگزاری انتخابات و تشكیل مجلس شورا را صادر كرد. در نهایت علما و مردم متحصن در قم، 10 روز بعد از امضای فرمان مشروطه با احترام به تهران بازگشتند.

پیش از نهضت و نظام مشروطه، نهضتی به نام نهضت عدالتخانه شكل گرفت كه بر كیفیت تكوین مشروطیت ایران تأثیر جدی نهاد. البته الگوی عدالتخانه ـ چنان‏كه باید و شاید ـ نتوانست به نظامی تمام عیار تبدیل شود. این نهضتِ دینی بیان‏كننده خواسته‏های دینی ـ سیاسی ایرانیان در دوران جدیدی بود كه استبداد استعمارمدار بیداد می‏كرد، اما در میانه راه، محتوای این نهضت تغییر یافت. در این میان، مفهوم عدالتخانه نیز دست‏خوش نزاع‏های مختلفی شد كه معنای آن در میان الگوهای قضایی، پارلمانی غربی، مجلس نمایندگانِ طبیعی اصناف و گروه‏های مردم سرگردان شد و هر گروه و هر جریانی تلاش می‏كرد معنایی بر اساس تمایل‏ها و دیدگاه‏های خود به آن بدهد. از این رو، سرانجام ظرفیت بومی این مفهوم چندان پذیرای الگوهای غربی نشد و مفهوم مشروطه جایگزین آن شد و مانع از تبدیل نهضت عدالت‏خواهی به نظام عدالتخانه شد.