قیام تاریخ ساز

خاستگاه قیام پانزده خرداد 1342

خاستگاه قیام از نقش و جایگاه روحانیّت شیعه در جامعه ایران و پیروی مردم از آنها ناشی می شود. زیرا در طول یكصد سال اخیر تاریخ معاصر، روحانیّت مبارز انقلابی به دلیل سیاستها و و برنامه های ضد اسلامی سلسله قاجار و خاندان پهلوی، توده های مردم مسلمان ایران را برعلیه آنها بسیج كرده اند. در طول این یكصدسال، درك شیعه از مسایل سیاسی بتدریج دچار تحوّل شد و با سیاسی شدن افكار عمومی مردم، روحیه مبارزه جویی با نظامهای طاغوتی در سرلوحه حركتهای آنها قرار گرفت. ابتدا قیام تنباكو بر علیه تسلّط اقتصادی بیگانگان (انگلستان) شكل گرفت. سپس افكار عدالت جویانه و قانون خواهی در انقلاب مشروطیت و قانون اساسی مشروطه تبلور یافت. جنبش ملّی شدن نفت نیز یك مبارزه ضد بریتانیایی بود كه حیطه وسیعتری نسبت به قیام تنباكو داشت.

بالاخره نهضت پانزده خرداد 1342، در كوران اقدامات تسلّط جویانه آمریكا كه در پوشش یك سری اصلاحات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی ـ حقوقی و اجتماعی انجام می شد، به وقوع پیوست و پایه های رژیم سلطنتی پهلوی را متزلزل كرد. در همه این جنبشهای سیاسی ـ اجتماعی روحانیّت مبارز شیعه نقش اصلی را برعهده داشت و قیام اخیر، با تلاشهای مجدّانه امام خمینی روی داد.

امام خمینی(ره) به عنوان یك مرجع و رهبر روشن ضمیر، تهاجم فكری و فرهنگی دشمنان اسلام را در موارد گوناگون بخوبی دریافته بود و سعی در زدودن آثار آن داشت: آسیبهایی كه ناشی از تبلیغات فرهنگی رژیم شاه بود و جدایی دین از سیاست، كوبیدن اسلام، ارائه مكتبهای پوشالی، انحرافی و فریبنده و دعوت مردم به آنها، ایجاد خودباختگی فرهنگی و ناامیدی از فرهنگ اسلامی، محو معنویّت جامعه، ایجاد سلطه فرهنگی و اشاعه برتری باورهای غربی، ایجاد و گسترش روشنفكری غرب زده، پاشیدن بذر نفاق بین مسلمین، ایجاد شكاف و تفرقه بین حوزه و دانشگاه، ترویج فساد اخلاقی و... را دربر می گرفت. سلطۀ عوامل استعمار و دولتهای وابسته، ضربات جبران ناپذیری بر فرهنگ كشور وارد می ساخت كه حضرت امام، آنها را در دو مقوله «تلاش برای حذف اسلام و اسلام شناسان از سر راه منافع استعمار» و «ایجاد نظام آموزش استعماری» دسته بندی نموده است.

2 ـ انگیزه ها و اهداف قیام پانزده خرداد

همان گونه كه گفته شد، منشأ و خاستگاه قیام پانزده خرداد اندیشه های روحانیّت مبارز شیعه، به رهبری حضرت امام خمینی(ره) بود. در اندیشه ها و تفكّر آن حضرت، تشكیل حكومت اسلامی و اجرای احكام اسلام جایگاه خاصّی داشت. بر این اساس، پیاده شدن قوانین اسلام در حوزه های سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع از انگیزه های اصولی نیروهای مذهبی محسوب می شد. امّا با توجّه به تخطی رژیم شاه از حدود الهی و عدم اجرای احكام اسلام، امر به معروف و نهی از منكر، دفاع از سنّتها و ارزشهای اسلامی، مقابله با برنامه های استعماری آمریكا و اسرائیل، مبارزه با حاكمیّت و گسترش فرهنگ غربی كه منافی با معیارهای فرهنگ اسلام ناب محمّدی بود، از انگیزه های نسل جدید روحانیّت، برای ورود به عرصه سیاسی كشور و وقوع قیام پانزده خرداد به شمار می رفت.

امام خمینی در مرحلۀ اوّل مبارزه خود، درصدد پیشگیری و كنترل حركتهای ضد مذهبی رژیم شاه برآمد. امّا هنگامی كه این رژیم تهاجم همه جانبه خود را بر علیه حضرت امام و پیروانش آغاز كرد، شیوه دیگری برای مبارزه برگزیده شد كه همانا رویارویی با اصل نظام شاهنشاهی بود.

انگیزۀ دیگر امام، مبارزه با صهیونیسم جهانی و عوامل داخلی آنها و صیانت از احكام اسلام و قرآن و حفاظت از استقلال كشور و جلوگیری از نفوذ بیشتر اعضای فرقه ضاله بهائیّت كه به عنوان ستون پنجم اسرائیل در ایران عمل می كردند، بود. رژیم شاه در سال 1328، به طور غیر رسمی (دفاكتور) اسرائیل را به رسمیّت شناخته بود و زمینه نفوذ عوامل صهیونیسم را در ایران فراهم ساخته بود.

امام خمینی در پاسخ به تلگراف علمای همدان، در تاریخ 16 اردیبهشت 1342، در این باره فرمودند:

«... خطر اسرائیل و عمّال ننگین آن اسلام و ایران را تهدید به زوال می كند. من برای چند روز زندگی با عار و ننگ ارزشی قائل نیستم و از علماء اعلام و سایر طبقات مسلمین انتظار دارم كه با تشریك مساعی قرآن و اسلام را از خطری كه در پیش است نجات دهند...»

بنابراین، نیروهای مذهبی كه از امام خمینی پیروی می كردند، با انگیزه اوّلیۀ مخالفت با دستگیری امام خمینی و انگیزه های اصلی دفاع از دین اسلام و ارزشها و احكام آن، در قیام پانزده خرداد شركت كردند و اهداف رهبری نهضت را كه در طول دو سال مبارزه (1342 ـ1341) بیان شده بود، پیگیری كردند. اهداف اصلی امام خمینی(ره) حاكمیّت قوانین اسلام و اجرای شریعت اسلامی و قطع زنجیرهای وابستگی كشور از كشورهای استعمارگر و استكباری آمریكا و اسرائیل و... بود. خلع ایادی داخلی آنها و براندازی اصل نظام شاهنشاهی و جایگزینی حكومت اسلامی برای جامه عمل پوشاندن به اهداف نهضت ضروری بود كه امام خمینی تلاش برای تحقّق آنها را پیشه خود ساخته بود.

3 ـ ماهیت قیام پانزده خرداد 1342

با توجّه به اینكه، ماهیت اصلی سیاستها و برنامه های رژیم شاه، مبارزه با فرهنگ مذهبی مردم ایران بود و این مسأله با روحیۀ مذهبی مردم سازگار نبود، به طور طبیعی، قیام پانزده خرداد دارای ماهیت اصیل دینی و مذهبی بود. زیرا این قیام برای دفاع از فرهنگ اسلامی و ارزشها و هنجارهای مذهبی مردم ایران به وقوع می پیوست.

در بررسی پدیده های اجتماعی، توجّه به عناصر آن بسیار مهمّند. عناصر اصلی این قیام شامل نیروهای قیام و به بیان دیگر، رهبری قیام و مردم است كه توسط ایدئولوژی و اندیشه نهضت به همدیگر پیوند خورده اند. ایدئولوژی و تفكّر قیام، همانا اندیشه های ناب مذهبی بود. در واقع، اندیشه ها و افكار، انگیزه ها و اهداف و آرمانها و آرزوهای مردم ایران، از زبان رهبر نهضت، یعنی امام خمینی بیان می شد.

امام خمینی با نفی تز استعماری «جدایی دین از سیاست» و تأكید بر نظریۀ مرحوم سیّد حسن مدرّس مبنی بر «دیانت ما عین سیاست ما، و سیاست ما عین دیانت ماست»، و با صدور فرمان تحریم تقیه نقطه عطفی در فرهنگ سیاسی كشور ایجاد كرد كه پایان دوران از خود بیگانگی را بشارت می داد. آن حضرت با ذكر عبارات «تقیه حرام است و اظهار حقایق واجب (ولو بلغ ما بلغ)»، به مثابه پیشوای روحانی و سیاسی مردم ایران، «تقیه» را كه موجب خمودگی و افسردگی سیاسی مردم شده بود، مطرود دانسته و نظرات سیاسی ـ مذهبی خود را بیان كرد و بدینسان، عنوان بزرگترین مصلح تاریخ ایران و اسلام را به خود اختصاص داد. زیرا این عمل به منزلۀ اصلاح طرز تفكّر و روحیۀ مردم ایران بود. بدین ترتیب، رژیم شاه را بر سر دو راهی خطرناكی قرار داد. چون از یك سو، رهبری مذهبی شیعه، سیاستهای استبدادی شاه را به طور علنی و رسمی مورد حمله قرار می داد و از سوی دیگر، دولت از رویارویی علنی با مذهب بیمناك بود.

بنابراین، قیام پانزده خرداد 1342، دارای ویژگیهایی بود كه هیچ یك از جنبشهای سیاسی ـ اجتماعی پیشین ایران، واجد همۀ این خصوصیّات نبودند. این مسأله، قیام پانزده خرداد را یك حركت سیاسی ـ اجتماعی و فكری ـ فرهنگی منحصر به فرد می سازد كه نقطۀ عطفی در سیر تحّولات سیاسی ـ اجتماعی ایران پدید آورد و سمت و سوی مذهبی بدان بخشید.

ویژگی اصلی قیام پانزده خرداد، جنبۀ مذهبی آن بود كه با حضور رهبران مذهبی و روحانیّت معظّم شیعه، توده های مختلف مردم ایران نیز در آن مشاركت جستند.

«بنابراین، در این مورد كه حركت پانزدهم خرداد، یك قیام صددرصد اسلامی ـ مردمی بوده هیچ تردیدی نیست. در واقع مرجعیّت تقلید، به شكلی كاملاً روشن عامل مذهب را عامل اصلی مبارزه مردم علیه رژیم معرفی نمود. از طرفی چون اكثریت مردم ایران مسلمان هستند و انگیزه های مذهبی بیشتر از هر چیز دیگری در آنها تأثیر دارد، به پیروی از اصول اسلامی و به تبعیت از دستورات ائمۀ اطهار آماده بودند تا پا به میدان مبارزه بگذارند.»

ویژگیهای دیگر این نهضت عبارتند از:

1 ـ قرار گرفتن مرجعیّت شیعه در سطح رهبری نیروهای مذهبی. هنگامی كه امام خمینی(ره) به عنوان یك مرجع تقلید، رهبری یك جنبش سیاسی ـ اجتماعی و فكری ـ فرهنگی را بر عهده گرفت، دیگر مراجع را نیز با خود همراه كرد.

2 ـ فراگیری و پوشش دادن به حركتهای سیاسی موجود. حضور امام خمینی نیروهای مذهبی را گردهم آورد و از تفرقه آنها جلوگیری كرد.

3 ـ رویارویی با اصل نظام شاهنشاهی. در حالی كه، جنبشهای پیشین دارای این ویژگی نبودند.

4 ـ ضد امپریالیسم و ضد صهیونیسم بودن مبارزه. امام خمینی(ره) از ابتدای نهضت خود قدرتهای استعماری شرق و غرب و صهیونیسم جهانی و اسرائیل را به مبارزه طلبید.

5 ـ ممانعت از اجرای سیاست دموكراسی كنترل شده كندی كه در دیگر كشورهای وابسته جهان سوّم در حال اجرا بود. زیرا حركت امام خمینی(ره)، رژیم شاه را ناگزیر به اعمال خشونت كرد و بدین ترتیب، چهرۀ واقعی این رژیم برای جهانیان و مردم ایران روشن تر شد.

6 ـ آشكار شدن قدرت مذهب به وسیلۀ بسیج گسترده مردمی و مقاومت در مقابل برنامه های نامشروع شاه.