از خاطرات پراكنده تا درخت گلابی

عجب نویسنده‌ای است این «گلی ترقی» ، وقتی «خاطره‌های پراكنده» را با «اتوبوس شمیران» شروع كردم ، دیگر نتوانستم جلوی خود را بگیرم و قلم توانای گلی ترقی وادارم كرده هر شب یكی دو داستان از وی بخوانم.

اتوبوس شمیران ، دوست كوچك و خانه مادربزرگ ، پلی است به دنیای كودكی. من نویسنده‌ای را سراغ ندارم كه اینقدر دقیق و زیبا و بی‌پیرایش از دوران كودكی نوشته باشد ، غالبا همگان در بزرگسالی ، دوران كودكی خود را فراموش می‌كنیم ولی گلی ترقی لحظه‌لحظه كودكی را چنان توصیف كرده ، كه من بعد از خواندن این داستان‌ها به كنكاش در كودكی خود پرداختم.

كودك كه بودیم به قول گلی ترقی روزهای هفته هر كدام شكل و زنگ و بوی خودشان را داشتند :

” شنبه بدتركیب و تلخ و موذی است و شبیه به دختر ترشیده توبا خانم است ، دراز ،‌لاغر ، با چشم‌های ریز بدجنس ،‌بكشنبه ساده و خر است و برای خودش ، الكی ، آن وسط می‌چرخد. دوشنبه شكل آقای حشمت‌الممالك است : متین ، موقر ، با كت و شلوار خاكستری و عصا. سه‌شنبه خجالتی و آرام است و رنگش سبز روشن یا زرد لیمویی است.

چهارشنبه خل است. چاق و چله و بگوبخند است. بوی عدس پلوی خوشمزه حسن آقا را می دهد. پنجشنبه بهشت است و جمعه دو قسمت دارد : صبح تا ظهرش شنده و پر جنب و جوش ، مثل پدر پر از كار و ورزش و پول و سلامتی. رو به غروب ، سنگین . دلگیر می‌شود ، پر از دلهره‌های پراكنده و غصه‌های بی‌دلیل و یك‌جور احساس گناه و درد دل از پرخوری ظهر (چلوكباب تا خرخره) و نوشتن مشق‌های لعنتی و گوش دادن بع دلی‌دلی غم‌انگیز آوازی كه كه از رادیو پخش می‌شود و دقیقه‌شماری برای برگشتن مادر از مهمانی و همه جا قهوه‌ای تیره ، حتی آسمان ، درخت ها و هوا.”‌(خانه مادربزرگ)
گلی ترقی به عنوان یكی از نویسندگان صاحب سبك در جریان داستان نویسی معاصر فارسی جایگاه و اعتبار قابل توجهی دارد .این پژوهش به نقد و بررسی داستان های گلی ترقی در سه حوزه ی عناصر داستان ، نقد فرمالیستی ( ادبیت متن) و نقد ساختارگرا ( بر طبق الگوهای پراپ و برمون) پرداخته است. بدین منظور در ابتدا مبانی تئوریك لازم برای بحث در این سه حوزه تبیین و تشریح و در ادامه با مراجعه ی مستقیم به متن آثار تجزیه و تحلیل صورت گرفته است.درحوزه ی عناصر داستان پس از بررسی كیفی و كمّی آثار در نهایت مشخص شد كه در داستان های او از هر دو پیرنگ باز وبسته استفاده می شود و تأكید خاصی بر استفاده از یكی از این دو نیست؛ بخش عمده ای از شخصیت های اصلی داستان ها ، باور پذیر و احتمالا برگرفته از زندگی واقعی نویسنده هستند؛ مهم ترین زاویه دید مورد استفاده با توجه به علاقه نویسنده به اتوبیوگرافی نگاری ، اول شخص است و بالاخره اینكه درون مایه ی داستان های گلی ترقی در داستان های نخستین یك تصور پوچ گرای منفی بین به زندگی است در حالی كه در داستان های اخیرش نگاهی مثبت و امیدوارانه به زندگی و مخصوصا روزگار سپری شده وجود دارد .از منظر نقد جدید و فرمالیسم روسی گلی ترقی در داستان های نخستین به علت فقدان تجربه ی كافی ، شتاب بدیهی دوران جوانی و سرشار بودن از اندیشه و ایدئولوژی كمتر به برجسته سازی زبان توجه كرده است. اما در آثار اخیرش نویسنده با پختگی و تبحر خاصی كلمات را به كار می گیرد و بسیاری از پتانسیل های نهفته زبان فارسی را عیان می سازد.برخی دیگر از مولفه های این رویكرد از جمله قابلیت تاویل اثر نیز در آثار گلی ترقی قابل ردیابی است . از منظر نقد ساختارگرا بر طبق الگوی برمون غالب داستان های گلی ترقی سه پاره هستند . در پاره ی آغازین نویسنده بیان مسأله می نماید ، در پاره ی دوم داستان به اوج می رسد و در پاره ی سوم داستان با پیرنگی غالبا بسته جمع می شود.این ساختاربا توجه به بیوگرافی نگاری و تمایل به رعایت اصول كلاسیك داستان نویسی از سوی نویسنده امری بدیهی می نماید. همچنین با توجه به اینكه الگوی پراپ در مورد رمان ( با گستردگی حوادث ، اشخاص و... ) طراحی شده است درحالی كه غالب آثار ارزشمند و قابل بحث ترقی در حوزه ی داستان كوتاه هستند امكان تطبیق كامل این الگو بر آثار وی میسر نشد اما برخی از مولفه های این الگو در آثار ترقی مورد تحلیل و بررسی كمی و كیفی قرار گرفته است .
یكی از بهترین آثار گلی ترقی دو دنیا نام دارد كه نظر مخاطبان زیادی را به خود جلب كرده است.
معرفی كتاب دو دنیا اثر گلی ترقی
كتاب دو دنیا نوشته گلی ترقی شامل 7 داستان كوتاه به نام های: اولین روز، خانم ها، آن سوی دیوار، گل های شیراز، فرشته ها، پدر و آخرین روز است كه در واقع جلد دوم كتاب خاطره های پراكنده می باشد. در اولین داستان كتاب می خوانیم كه راوی كه خود نویسنده است بدلیل مشكلات روحی در یك بیمارستان روانی بستری شده و بنا به گفته پزشكان برای رهایی از این وضعیت باید قلم بردارد و شروع به نوشتن كند، بنابراین نویسنده خاطراتش را از دوران كودكی تا بزرگسالی مرور می كند. هر داستان یكی از خاطراتی است كه نویسنده در ذهنش مرور می كند و در داستان آخرین روز خانم ترقی سلامتی خود را بدست آورده و از بیمارستان خارج می شود. یكی از ویژگی های داستان های گلی ترقی این است كه زنان نقش پر رنگی دارند. داستان ها از دوران كودكی و بزرگسالی خود نویسنده نشأت می گیرد از محله های تهران قدیم در اواخر دهه 1320 تا 1367 كه به خوبی توانسته آن ها را تصویر سازی كند تا آسایشگاهی در حومه پاریس. داستان های گل های شیراز و آن سوی دیوار توانسته اند در دوره ی سوم جایزه هوشنگ گلشیری به عنوان داستا های برگزیده انتخاب شوند. همچنین داستان درخت گلابی او نیز توسط داریوش مهرجویی به فیلم تبدیل شده است.