درباره میرزا محمدحسین سیفی قزوینی معروف به عمادالكتاب

میرزا محمدحسین سیفی قزوینی یكی از استادان خوشنویسی در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رفت كه یك دوره 36 جلدی خودآموز خوشنویسی با عنوان «رسم المشق» را برای استفاده هنرجویان این رشته به چاپ رساند و این‌گونه در احیای دوباره هنر خوشنویسی موثر واقع شد.


خط و خوشنویسی با وجود ركود نسبی هنر در اوایل دوران قاجار و بی توجهی حاكمان به حكمت و حرمت هنر در عصر ناصری و به ویژه بعد از پیروزی مشروطه ترویج و تكامل یافت و افرادی با استعدادهای شگرف در این عرصه خوش درخشیدند كه در تاریخ خط و خوشنویسی به عنوان احیاگر دوباره هنر خوشنویسی شناخته می‌شوند. میرزا محمدحسین سیفی قزوینی یكی از بزرگترین استادان خوشنویسی نستعلیق در دوران جنبش مشروطه بود كه توانست رسالت هنری و تاریخی خود را در اشاعه سبك پیشینیان به شایستگی به پایان برد و هنر چاپ را به خدمت خوشنویسی بگیرد به گونه ای كه مكتب هنری او در تمام نقاط ایران رواج یافت.


زندگی‌نامه


میرزا محمدحسین سیفی قزوینی معروف به عمادالكتاب در 27 فروردین 1240 خورشیدی در قزوین دیده به جهان گشود، علت مشهور شدن وی به عمادالكتاب این بود كه او نسخه‌ای از شاهنامه فردوسی را برای مظفرالدین شاه خوشنویسی كرد و به این مناسبت لقب عمادالكتاب گرفت. پدرش قباله‌نویس بود و در شرایط اقتصادی خوبی نبود. قزوینی این شرایط را اینگونه تشریح می كند: «... فرزند ارشد شخصی هستم كه در وقت نزع روان از تمام علائق و رنگ و بو و داشته های جهان محروم و خوشبختانه دارای یك دینار نبوده و به همین جهت دو پسر و یك دختر خود را به خدای متعال می سپارد و به درود زندگی كرده، با كمال شرافت و پاكدامنی از این نشاه می رود و فقط آرزوی دیدار آخرین مرا به زیر خاك می برد.»


قزوینی مدتی نزد میرزا محمدعلی خوشنویس خط آموخت، همچنین هنر نقاشی را نزد مهدی خان مصورالملك شبیه ساز ماهر دوره قاجاریه كه نقاشی های شاهنامه امیر بهادری به قلم اوست، فراگرفت. قزوینی به دلیل استعداد بسیار بالایی كه داشت، خیلی زود توانست به مقام استادی در این هنر برسد به گونه ای كه استاد خط احمدشاه و سپس در دربار پهلوی اول نیز عنوان خوشنویس مخصوص و استادی ولیعهد را به عهده گرفت. البته باید خاطر نشان ساخت عمادالكتاب پیش از دوران مشروطیت، جزء كاتبان وزارت انطباعات بود و در زمان احمدشاه نیز مدتی به عنوان منشی در وزارت داخله خدمت كرد. وی از 1304 خورشیدی در دفتر مخصوص رضاخان به عنوان فرمان نگار مشغول خدمت شد و مامور نوشتن فرمان ها و نامه ها شد. عمادالكتاب گذشته از آنكه به عنوان یك استاد مسلم به كار خوشنویسی مشغول بود اما نسبت به رویدادهای زمانش بی تفاوت نبود، در انقلاب مشروطه آرام و قرار نداشت و به جمع آزادی‌خواهان پیوست و در دوره محمدعلی‌شاه آواره كوه و بیابان شد، همچنین در 1344 هجری به كمیته مجازات پیوست و كار نوشتن بیانیه های كمیته را به عهده گرفت. پس از لو رفتن این كمیته، عمادالكتاب نیز به پنج سال حبس محكوم شد در این سال ها سیاه مشق های بسیاری را كتابت كرده كه غالباً حدیث نفس و زمزمه های وی با خویش بوده و در سال های اخیر در تهران منتشر شده است.


خدمت در راه فرهنگ و هنر ایران زمین


این خطاط چیره‌دست، آخرین حلقه از زنجیره استادان قدیم خوشنویسی بود كه این هنر را به خوشنویسان معاصر پیوند داد در حقیقت قزوینی با بروز استعداد خود توانست به چنان جایگاهی برسد كه زینت دهنده و نگارنده فرامین مهم كشوری باشد. او از مقلدان سبك خوشنویسی میرزا محمدرضا كلهر بود و از او به‌عنوان كامل‌كننده شیوه كلهر نام می‌برند. این استاد وارسته آخرین استاد كل خط نستعلیق در ایران به شمار می رفت كه از كتیبه تا غبار را استادانه می نوشت و توانست پایه خط نستعلیق را چنان مستحكم كند كه تمام صاحب نظران خطوط اسلامی آن را عروس خطوط بنامند. قلم میر عماد بیشترین تأثیر خود را در عرصه خط نستعلیق گذاشته ‌است. همچنین باید پذیرفت كه میرعماد یك شخصیت فراملی محسوب می شد كه بدون شك دارنده پربارترین آثار هنری برای ایران بود. خط وی دارای چنان زیربنای محكمی بود كه حتی در زمان حیاتش تأثیر فراوانی برهم‌روزگاران خود داشت و همین‌طور پس از مرگش چندین سده خوشنویسان از روی قطعاتش مشق می گرفتند، هر چند هیچ‌كدام نتوانستند به جایگاه میر عماد برسند.


علاوه بر این، قزوینی نخستین خوشنویسی به شمار می رفت كه رسم المشق را برای استفاده نوآموزان ابداع و چاپ كرد. این ابتكار عمادالكتاب در رواج دوباره خوشنویسی پس از گسستكی زنجیره مكتب استادان قدیم بسیار موثر بود و نقش بسیاری در فراگیر شدن شیوه خوشنویسی كلهر كه او دنبال می‌كرد، داشت. در واقع عمادالكتاب به عنوان یكی از بزرگترین استادان نستعلیق دوران مشروطه، راز و رمز قواعد و شیوه نستعلیق را به بهترین وجه كشف كرد. او تاثیر مؤثری در احیای دوباره هنر خوشنویسی داشت و بسیاری از خوشنویسان بزرگ معاصر، مستقیم یا با یك واسطه شاگرد عمادالكتاب بودند؛ علی منظوری، ملك‌الخطاطین، حسن زرین‌خط، علی‌اكبر كاوه، ابراهیم بوذری و علی آقاحسینی از برجسته‌ترین شاگردان عمادالكتاب محسوب می شدند كه خود به مقام استادی رسیدند.


عمادالكتاب در نقاشی آب رنگ و سیاه قلم هم تبحر داشت و تصویری از او به قلم خودش باقی است به طور كلی عمادالكتاب گذشته از كار خوشنویسی، در دیگر زمینه های هنری نیز طبع آزمایی می كرد. او به كار نقاشی، تذهیب، شعر و ادبیات، موسیقی و عكاسی علاقه داشت. این خوشنویس خوشنام در 1312 خورشیدی از طرف انجمن آثار ملی، مامور نوشتن كتیبه‌های آرامگاه فردوسی، در توس شد. پس از آن نیز كتیبه‌های دارالفنون، دانشسرای عالی، دانشگاه تهران و دانشكده معقول و منقول (دانشكده فعلی الهیات دانشگاه تهران) را نوشت و در همین سال نشان درجه‌ یك فرهنگِ وزارت معارف را دریافت كرد. علاوه بر اینها، عمادالكتاب آثار بسیاری از خود به جای گذاشت كه می توان به نگارش سیاحت نامه استانلی به آفریقا، دانش‌وران ناصری، ترجیع بند هاتف اصفهانی، اوصاف الاشراف و نوشتن كتیبه‌های اطراف صحن خانقاه، مقبره صفی علی‌شاه، حدیث در حضرت عبدالعظیم مقابل صحن حمزه بن موسی بن جعفر، كتیبه سردر ورودی بیمارستان فیروزآبادی در شهر ری و ... اشاره كرد. از مهم ترین آثار نقاشی وی هم می توان تصویر یكی از حواریون حضرت مسیح(ع) كه به خط شكسته و تعلیق زیبا، تصویر سیاه قلمی كریم‌خان زند كه كلاه مخصوص به سر نهاده است؛ تصویر دستی كه طرز صحیح قلم به‌دست گرفتن و خط نوشتن را نشان می‌دهد... نام برد.


معرفی كتاب در خصوص زندگی عمادالكتاب


یكی از آثاری كه به معرّفی و شرح احوال و آثار این خوشنویس نامدار پرداخته كتاب عمادالكتاب اثر علی اكبرل ولایتی و سجاد محمدی است كه در انتشارات امیركبیر به چاپ رسیده، مولفان در این كتاب پس از شرح اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در عصر این هنرمند، نگاهی به هنر خوشنویسی در این دوره داشته و سپس زندگی و آثار عمادالكّتاب را به طور مختصر معرّفی كرده و در پایان نیز، تصاویری از آثار به جای مانده از ایشان درج شده است.


خاموشی


این استاد مسلم خوشنویسی سرانجام در 26 تیر 1315 خورشیدی دیده از جهان فروبست و در امامزاده عبدالله شهرری به خاك سپرده شد. نصرالله افجه‌ای استاد بنام خوشنویسی و نقاشی در خصوص این هنرمند قزوینی می‌گوید: عمادالكتاب هنرمندی است كه هنرش را در خدمت رشد جامعه به كار گرفت و سلاحش نه تفنگ كه هنرش بود. از او آثار فاخر و ماندگاری به جای مانده اما شاید مهم‌ترین میراثش برای هنرمندان پس از خود علاوه بر نستعلیق، اخلاق و حق طلبی باشد و اینكه جان آگاه و حساس هنرمند، او را در گذر زمان زنده نگاه خواهد داشت.