جشن تیرگان؛ نمادی از آخرین تیر آرش كمانگیر و آب پاشان

جشن تیرگان در گاه‌شمار یك‌پارچه دین‌های ایران روز دهم تیر بوده است. این روز به روایت ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان بود. دلیل این نام‌گذاری این است كه تیر (سیاره عطارد)، كاتب ستارگان است. به همین مناسبت هم در تقویم ملی كشورمان، روز چهاردهم تیرماه به‌عنوان روز قلم نام‌گذاری شده است.

البته انجمن كوهنوردان ایران از سال 1384 و انجمن دوستداران كوه دماوند از سال 1389، این جشن را سیزدهم تیر در شهر رینه، در جوار قله دماوند با عنوان روز ملی دماوند برگزار می‌كنند.

علت برگزاری جشن تیرگان چیست؟
در باورهای مردم ایران باستان دو روایت در مورد علت برگزاری جشن تیرگان وجود دارد:

نخست اینكه به باور پیشینیان، در این روز «تیشتر» فرشته باران به نبرد با «اپوش» دیو خشكسالی می‌پردازد و با یاری اهورا سرانجام پیروز می‌شود و مردم سالگرد این پیروزی را هرساله جشن می‌گرفتند. باور دوم مربوط می‌شود به ماجرای آرش كمانگیر و پرتاب تیر او. جریان از این قرار است كه در نبرد میان افراسیاب پادشاه توران و منوچهر پادشاه ایران، كه سال‌ها به طول انجامیده بود، در تیرماه پادشاه ایران شكست می‌خورد و در نبرد سختی كه در مازندران درمی‌گیرد، دو سپاه تصمیم به صلح و سازش می‌گیرند و بنا را بر این می‌گذارند كه جهت مشخص شدن مرز میان دو كشور، تیری از جانب مازندران به‌سمت خراسان رها شود و محل فرود آمدن آن، محل مرز دو كشور را تعیین كند.

به فرمان سپندارمذ (ایزد بانوی زمین)، این تیر توسط آرش كمانگیر پهلوان نامدار ایرانی از بالای كوه دماوند پرتاب می‌شود و خود او بی‌جان روی زمین می‌افتد و تیر پرتاب شده پس از گذشت زمان در كناره رود جیحون فرود می‌آید و آنجا به‌عنوان مرز ایران و توران تعیین می‌شود. از آن پس به این مناسبت جشن باشكوهی برگزار می‌كردند.

در برگزاری این جشن باستانی ایرانی، آیین‌های مخصوصی نیز اجرا می‌شده كه از جمله آن‌ها می‌توان به آب‌پاشی، فال كوزه، دستبند تیر و باد و خوردن میوه و گندم پخته اشاره كرد.

نام دیگر جشن تیرگان چیست؟
این جشن به‌طور معمول در كنار آب‌ها برگزار می‌شد و آب‌پاشی و خیس كردن دیگران، یكی از مراسم رایج در آن بود. مردم در این جشن با پاشیدن آب به یكدیگر، آرزوی باران و دوری از خشكسالی می‌كنند. همچنین، به‌دلیل وجود این رسم با نام‌هایی چون «آبریزگان» یا «آب پاشان» یا «سرشوران» نیز یاد شده است. جشن تیرگان در مازندران با نام «تیرماه سیزده شو» مشهور است.
آیین‌ها و رسوم جشن تیرگان
فال كوزه یكی از آیین‌های جشن تیرگان بود. روز پیش از جشن برای برگزاری این آیین، دوشیزه‌ای انتخاب می‌شد كه كوزه سبزرنگ دهان‌گشادی را از آب چشمه پركرده، دستمالی ابریشمی روی آن می‌انداختند و نزد كسانی می‌برد كه آرزو یا نیتی در دل خود داشتند. آن‌ها نیز جسم كوچكی چون انگشتر، سكه، سنجاق و مانند آن در آن می‌انداختند و آن دختر در نهایت كوزه را زیر درختی همیشه سبز مانند سرو می‌برد و آنجا می‌گذاشت. سپس در روز جشن، كوزه را از زیر درخت به میان جمع آورده و سالخوردگان با صدای بلند شعرهایی را می‌خواندند. در پایان هر شعر، آن دختر یكی از آن اجسام را از كوزه درمی‌آورد و صاحب آن جسم متوجه می‌شد كه آن شعر مربوط به او و خواست و آرزوی او بوده است.

دستبند تیر و باد از دیگر آیین‌های جشن تیرگان بود كه در آن مردم در آغاز جشن، بعد از خوردن شیرینی، دستبندی كه تیر و باد نام داشت و از هفت طناب با هفت رنگ متفاوت بافته شده بود را به دست خود می‌بستند و 9 روز بعد به‌جای بلندی می رفته و آن را به دست باد می‌سپردند و به‌همراه آن آرزوهای خویش را هم طلب می كردند. این كار به‌همراه خواندن اشعار خاصی انجام می‌گرفته است.

خوردن میوه و گندم پخته از دیگر رسم‌های این جشن است. این رسم كه ابوریحان بیرونی نیز آن را نقل كرده، به این صورت بوده كه جهت گرامی‌داشت خاطره رنج‌های منوچهر در جنگ با افراسیاب، مردم پوشاك كشاورزان و دهقانان را بر تن كرده و محصولات را به‌صورت ابتدایی آن، یعنی به‌صورت میوه و گندم پخته مصرف می‌كردند.
جشن تیرگان در كدام شهرها برگزار می‌شود؟
اگرچه نمی‌توان نشانی از این جشن در كتاب‌های تاریخی و ادبی قرن هشتم به بعد پیدا كرد، اما این جشن هم اكنون نیز در میان بعضی مردمان برگزار می‌شود. از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد.

مردم مازندران (مردم فیروزكوه، ساری، سنگسر و سوادكوه) كه این جشن را با نام تیرماه، سیزده شو برگزار می‌كنند.
مردم فراهان، كه آن را روز اول تیر ماه برگزار می‌كنند.
مردم كاریزات (بخشی در120 كیلومتری یزد) كه آن را در روز اول تیرماه، با نام «آب، تیر، ماهی» برگزار می‌كنند.
ارامنه اصفهان و بعضی نقاط جهان، كه آن را روز سیزدهم ژانویه برگزار می‌كنند.
زرتشتیان كرمان كه آن را با نام تیر و جشن و در دهه دوم تیرماه برگزار می‌كنند.
...

درین پیكار،

در این كار،

دل خلقی است درمشتم،

امید مردمی خاموش هم پشتم

كمان كهكشان در دست،

كمان داری كمان گیرم

شهاب تیزرو تیرم؛

ستیغ سربلند كوه مأوایم؛

به چشم آفتاب تازه رس جایم

مرا تیر است آتش پر؛

مرا باد است فرمان بر

...

از منظومه آرش كمانگیر؛ سیاوش كسرایی

آنچه مسلم است این‌ كه اگرچه این جشن هم اكنون به‌طور عمومی در میان مردم ما برگزار نمی‌شود، همین برگزاری محدود، پس از گذشت سال‌ها، نشان از قدمت و اهمیت جشن در میان پیشینیان ما دارد و بر ماست كه اگرچه آن را برگزار نمی‌كنیم، یادش را به‌عنوان آیینی كهن گرامی داریم.

پرسش‌های متداول
جشن تیرگان مصادف با چه روزی است؟
جشن تیرگان در گاه‌شمار یك‌پارچه دین‌های ایران روز دهم تیر بوده است. این روز به روایت ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان بود.
آیین‌های جشن تیرگان چیست؟
در برگزاری این جشن باستانی ایرانی، آیین‌های مخصوصی نیز اجرا می‌شده كه از جمله آن‌ها می‌توان به آب‌پاشی، فال كوزه، دستبند تیر و باد و خوردن میوه و گندم پخته اشاره كرد.
نام دیگر جشن تیرگان چیست؟
این جشن به‌طور معمول در كنار آب‌ها برگزار می‌شد و آب‌پاشی و خیس كردن دیگران، یكی از مراسم رایج در آن بود. مردم در این جشن با پاشیدن آب به یكدیگر، آرزوی باران و دوری از خشكسالی می‌كنند.
جشن تیرگان در كدام شهرهای ایران برگزار می‌شود؟
مازندران، كاریزات، فراهان، اصفهان و كرمان