به مناسبت هشتم تیر سالروز درگذشت او
رضاقلی خان هدایت طبرستانی ملقب به لَلِه باشی ادیب، شاعر و تذكره‌نویس دوران قاجار بود كه با وجود منصب و جایگاه سیاسی، هرگز لحظه‌ای از تحصیل و تدریس و تالیف، غافل نماند و آثاری ماندگار و تاثیرگذار در علم و ادب، فرهنگ و تاریخ از خود به یادگار گذاشت.
خاندان هدایت نام‌های شناخته شده‌ای در حوزه‌های فرهنگ، سیاست و ادبیات این كشور هستند كه از جمله آنها می توان از مهدی‌قلی خان هدایت و صادق هدایت نام برد. هدایت‌ها از اخلاف رضا قلی‌خان هدایت طبرستانی به شمار می روند.
تولد و خانواده
رضاقلی خان هدایت در 18 خرداد 1179 خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. خودش تاریخ و ساعت ولادتش را در مجمع الفصحا در بخش سوم مجلد دوم چنین می نویسد: ولادت مولف فقیر، رضا قلی المتخلص به هدایت بن محمد هادی در پانزدهم محرم الحرام سنه 1215 در شهر تهران، حدوث یافته والدم را مسقط الراس (زادگاه) چارده كلاته از ملك هزار جریب بوده است.
پدرش آقا هادی پسر اسماعیل كمال و نسبش به كمال خجندی می رسیده است. پدرش نزد جعفر قلی خان پسر محمد حسن خان قاجار خدمت می كرد و پس از مرگ وی به خدمت آقا محمد خان قاجار درآمد و هنگام كشته شدن آقا محمد خان به زیارت كربلا رفت و در آغاز به تخت نشستن فتحعلی شاه در زمره دولتیان شاه قرار گرفت. در سال تولد فرزند در سفر خراسان بود و چون خبر تولد فرزند را شنید، او را (رضا قلی) نام نهاد.
محمد هادی در 1217 قمری تحویل دار و صاحب جمع كل دیوان فارس شد و ملازمت شاهزاده حسینعلی میرزا، فرمانروای فارس را پذیرفت و در 1218 قمری درگذشت، رضاقلی خان با مادرش به بابُل نزد خویشاوندانش رفت. سپس همراه با مادرش به شیراز عزیمت كرد و دوران جوانی خود را در این شهر گذراند تا اینكه مادرش هم در تشرف به مكه درگذشت.
تحصیل و شعر
رضا قلی خان پس از مرگ مادرش، نزد محمد مهدی خان متخلص به (شحنه) به تحصیل پرداخت و از دوران كودكی به مدد ذوق و طبع خدادادی به سرودن شعر روی آورد. در جوانی به خدمت فرمانفرما و فرزندان وی درآمد و محبت و حمایت‌ها دید و از نوازش شجاع السلطنه، برخوردار بود.
دریافت عنوان ملك الشعرایی از فتحعلی شاه
هدایت در سفر فتحعلی شاه به فارس در شیراز به خدمت شاه رسید و مورد توجه وی واقع شد و چون فتحعلی خان صبا ملك الشعرای دربار درگذشته بود، فتحعلی شاه عنوان ملك الشعرایی را به او داد اما به هنگام بازگشت فتحعلی شاه به تهران به علت بیماری نتوانست به تهران سفر كند تا اینكه در 1254 قمری از طرف فرمانفرمای فارس، فریدون میرزا به تهران فرستاده شد و در خانه حاجی میرزا آقاسی صدراعظم اقامت گزید و به حضور محمد شاه رسید و در شمار مقربان و ملتزمان درگاه وی درآمد و تربیت فرزند او یعنی عباس میرزا به عهده وی سپرده شد. به این صورت اعتبار و شوكت خاصی به دست آورد و از محارم درگاه به شمار می رفت تا اینكه برای تربیت مظفرالدین میرزا ولیعهد به آذربایجان مهاجرت كرد.
كناره گیری از خدمت
رضا قلی خان كه از آذربایجان به تهران آمده بود، بعد از درگذشت محمد شاه به همراه بزرگان و شاهزادگان به استقبال ناصرالدین شاه كه به همراه امیركبیر از تبریز جهت جلوس به تخت سلطنت به تهران می آمد، شتافت و در تهران به حضور شاه رسید و به خدمت مقرر مامور شد اما بعد از مدتی از خدمت كناره گرفت و گوشه نشینی اختیار كرد.
بازگشت به خدمات دولتی
هدایت كه از خدمت كناره گیری كرده بود، بار دیگر او را به خدمت دربار فراخواندند و مامور شد تا به عنوان سفیر به خوارزم برود. مدتی در آنجا بود كه معاونت وزیر علوم و معارف و نیز ریاست مدرسه دارالفنون را برعهده او گذاشتند. حدود 15 سال این منصب را در اختیار داشت كه در آنجا جمعی از دانشوران ایرانی و خارجی به تالیف و تدریس مشغول بودند. برتلس مستشرق شهیر روس درباره رضاقلی خان می نویسد: نه تنها دارالفنون بلكه هر موسسه آموزش اروپایی نیز می توانست به داشتن چنین مدیر و سرپرستی افتخار كند.
تالیفات
«مجمع الفصحا» یكی از كتاب های رضاقلی خان هدایت است كه مظاهر مصفا آن را تصحیح كرده است. این تذكره شامل ترجمان احوال و آثار بیش از 700 تن از شاعران ایران و در اصل آخرین و جامع ترین تذكره شاعران فارسی زبان است كه در 2 جلد و چهار باب به علاوه مقدمه ای در باب شعر و شاعری و سبب تالیف، مدح ناصرالدین شاه، ترجمه و شعر او و البته موخره ای در احوال خود مولف تقسیم شده است.
«ریاض العارفین» كتاب دیگر هدایت است كه شامل 6 گلبن، 2 روضه، یك فردوس و یك جلد است و در 45 سالگی مولف به پایان رسیده این كتاب در احوال عارفان، فاضلان، حكیمان، فقیران، عالمان و شاعران متاخر و معاصر به رشته تحریر درآمده است و شوق مولف را به سلوك، تصوف و عرفان را نشان می دهد و تمایلش را به عزلت و پرهیز از جاه، مال و ملازمت پادشاهان به تصویر می كشد.
هدایت «سفارت نامه خوارزم» را به خواهش امیركبیر نوشت. این كتاب شرحی بر دوران سفارت هدایت بر خوارزم از طرف ناصرالدین شاه بود كه ضمیمه جلد دوم (مرآت البلدان) ناصری چاپ شده است.
كتاب دیگر هدایت «فرهنگ انجمن آرای ناصری» است. متن كتاب مشتمل بر 24 انجمن است و یك مقدمه و در پایان، برخی از كنایات و استعارات فارسی و عربی با شواهد آنها از اشعار فصحا و بلغا، ثبت شده است.
سه جلد آخر «روضه الصفا» نیز از رضاقلی خان هدایت است. كتاب «روضه الصفا» كه بخش عمده آن را میرخواند تألیف كرد و نوه دختری اش به نام غیاث الدین خواندمیر آن را به پایان رساند و رضاقلی خان هدایت نیز با افزودن تكمله ای به نام «روضه الصفای ناصری» آن را ادامه داده است. هدایت سه جلد بر آن افزود كه از دوران صفویه تا دوران ناصرالدین شاه قاجار را شامل می شود. به عبارت دیگر وی تاریخ صفویه را تا انقراض افشاریه نوشته و احوال اعیان، علما و صنعتگران آن عصر را نیز به اختصار و بدون تتبع كافی گردآوری كرد و جلد هشتم نامیده و تاریخ قاجار را تا جلوس ظل‌السلطان جلد نهم و از محمدشاه تا 1274 قمری را كه اوایل عهد ناصری است، جلد دهم قرار داده است. همچنین از وی تالیفات دیگری همچون لطایف المعارف، نژادنامه، مدارج البلاغه و ... نیز به رشته تحریر در آمده است.
سرانجام
سرانجام این دانشمند پركار و بزرگ پس از بازگشت به تهران و مدتی زندگانی در عزلت و تحمل بیماری سخت در هشتم تیر 1250 خورشیدی در تهران چشم از جهان فروبست و در مسجد هدایت به خاك سپرده شد.
