نگاهی گذرا به زندگی و آثار «نادر ابراهیمی»

زنده‌یاد و زنده‌نام نادر ابراهیمی را باید یكی از نام‌آورترین نویسندگان و هنرمندان تاریخ معاصر در ایران نامید. نام كامل او «نادر ابراهیمی قاجار كرمانی» و زاده فروردین 1315 در تهران است. او درواقع داستان‌نویس بزرگ ایرانی و از فعالان عرصه هنر سینما و نقد و از ادیبان برجسته كشورمان بود كه در زندگی خود دچار تحولات فراوانی شد. ابراهیمی علاوه بر نوشتن رمان و داستان كوتاه در زمینه‌های فیلم‌سازی، ترانه‌سرایی، ترجمه و روزنامه‌نگاری نیز فعالیت می‌كرد. از وی افزون بر نود كتاب و اثر ماندگار منتشر شده و به یادگار مانده است.
پدرش عطاءالملك ابراهیمی، فرزند آجودان حضورقاجار و از نوادگان ابراهیم‌خان ظهیرالدوله، حاكم نامدار كرمان در عصر قاجار بود كه رضاشاه پهلوی او را ضمن خلع درجه از كرمان به مشكین شهر تبعید نمود كه هنوز قلمستانی به نام او در حومهٔ مشكین شهر وجود دارد. هنوز فامیل او یعنی ابراهیمی‌های كرمان در شهر و استان كرمان شناخته شده و مشهور هستند. مادر نادر ابراهیمی هم از لاریجانی‌های مقیم تهران به شمار می‌آمد. نادر ابراهیمی تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش یعنی شهر تهران گذراند و پس از گرفتن دیپلم ادبی از دبیرستان دارالفنون، به دانشكدهٔ حقوق وارد شد. اما این دانشكده را پس از دو سال رها كرد و سپس در رشتهٔ زبان و ادبیات انگلیسی به درجهٔ لیسانس رسید. او از 13سالگی به یك سازمان سیاسی پیوست كه بارها دستگیری، بازجویی و زندان رفتن را برایش درپی داشت. ارایهٔ فهرست كاملی از شغل‌های ابراهیمی، كار دشواری است. او خود در دو كتاب «ابن مشغله» و «ابوالمشاغل» ضمن شرح وقایع زندگی، به فعالیت‌های گوناگون خود نیز پرداخته‌ است. از جملهٔ شغل‌های او بوده ‌است: كمك كارگری تعمیرگاه سیار در تركمن‌صحرا، كارگری چاپخانه، حسابداری و تحویلداری بانك، صفحه‌بندی روزنامه و مجله و كارهای چاپ دیگر، میرزایی یك حجرهٔ فرش در بازار، مترجمی و ویراستاری، ایران‌شناسی عملی و چاپ مقاله‌های ایران‌شناختی، فیلمسازی مستند و سینمایی، مصور كردن كتاب‌های كودكان، مدیریت یك كتاب‌فروشی، خطاطی، نقاشی و نقاشی روی روسری و لباس، تدریس در دانشگاه‌ها و… در تمام سال‌های پركار و بی‌كار یا وقت‌هایی كه در زندان به‌سر می‌برد، نوشتن را كه از 15سالگی آغاز كرده بود كنار نگذاشت. در سال 1342 نخستین كتاب خود را با عنوان «خانه‌ای برای شب» به‌چاپ رسانید كه داستان «دشنام» در آن با استقبالی چشمگیر مواجه شد. تا سال 1380 علاوه بر صدها مقالهٔ تحقیقی و نقد، بیش از صد كتاب از او چاپ و منتشر شده‌ است كه دربرگیرندهٔ داستان بلند (رمان) و كوتاه، كتاب كودك و نوجوان، نمایش‌نامه، فیلم‌نامه و پژوهش در زمینه‌های گوناگون است. ضمن آن‌كه چند اثرش به زبان‌های مختلف دنیا برگردانده شده‌است. نادر ابراهیمی چندین فیلم مستند و سینمایی و همچنین دو مجموعهٔ تلویزیونی را نوشته و كارگردانی كرده و آهنگ‌ها و ترانه‌هایی برای آن‌ها ساخته ‌است. او همچنین توانسته‌ است نخستین مؤسسهٔ غیرانتفاعی ـ غیردولتی ایران‌‌شناسی را تأسیس كند كه هزینه و زحمت‌های فراوانی برای سفر، تهیهٔ فیلم و عكس و اسلاید از سراسر ایران و بایگانی كردن آن‌ها صرف كرد؛ ولی چنان‌كه باید، شناخته و به‌كار گرفته نشد و با فرارسیدن انقلاب و جنگ، متوقف شد. او فعالیت حرفه‌ای خود را در زمینهٔ ادبیات كودكان، با تأسیس «مؤسسهٔ همگام با كودكان و نوجوانان» با همكاری همسرش در آن مؤسسه متمركز كرد. این مؤسسه، به‌منظور مطالعه در زمینهٔ مسائل مربوط به كودكان و نوجوانان برپا شد و فعالیتش را در حیطهٔ نوشتن، چاپ و پخش كتاب، نقاشی، عكاسی و پژوهش دربارهٔ خلق‌وخو، رفتار و زبان كودكان و نیز بررسی شیوه‌های یادگیری آنان دنبال كرد. «همگام» عنوان «ناشر برگزیدهٔ آسیا» و «ناشر برگزیدهٔ نخست جهان» را از جشنواره‌های آسیایی و جهانی تصویرگری كتاب كودك دریافت كرد. ابراهیمی در زمینهٔ ادبیات كودكان، جایزهٔ نخست براتیسلاوا، جایزهٔ نخست تعلیم و تربیت یونسكو، جایزهٔ كتاب برگزیدهٔ سال ایران و چندین جایزهٔ دیگر را هم دریافت كرده‌ است. او همچنین عنوان «نویسندهٔ برگزیدهٔ ادبیات داستانی 20سال بعد از انقلاب» را به‌خاطر داستان بلند و هفت جلدی «آتش بدون دود» به‌دست آورده‌ است. نادر ابراهیمی رشته‌های مختلف ورزشی را تجربه كرده، یكی از قدیم‌ترین گروه‌های كوهنوردی به‌نام «اَبَرمرد» را بنیان نهاده و در توسعهٔ كوهنوردی و اخلاق كوهنوردی، تأثیرگذار بوده ‌است. نادر ابراهیمی در سن 72سالگی پس از چندین سال دست و پنجه نرم كردن با بیماری، به دیار باقی شتافت. از جمله آثار او در عرصه‌های گوناگون از جمله در سینما عبارت‌اند از: با سرودخوان جنگ در خطه نام و ننگ، خانه‌ای برای شب، آرش در قلمرو تردید (یا: پاسخ‌ناپذیر)، مصابا و رؤیای گاجرات، بار دیگر شهری كه دوست می‌داشتم، هزارپای سیاه و قصه‌های صحرا، افسانهٔ باران، در سرزمین كوچك من و... همچنین منتخبی از آثار نوشتاری و سروده‌های او عبارت‌اند از: تضادهای درونی، انسان - جنایت - احتمال، مكان‌های عمومی، رونوشت بدون اصل، درحد توانستن - شعرگونه، غزل‌داستان‌های سال بد، ابن مشغله - زندگینامه، جلد اول، ابوالمشاغل - زندگینامه، جلد دوم، فردا شكل امروز نیست، براعت استهلال - از مجموعه «ساختار و مبانی ادبیات داستانی»، مقدمه‌ای بر فارسی‌نویسی برای كودكان، مقدمه‌ای بر مصورسازی كتاب‌های كودكان، مقدمه‌ای بر مراحل خلق و تولید ادبیات كودكان، مقدمه‌ای بر آرایش و پیرایش كتاب‌های كودكان، دور ایران در شش ساعت - گزارش دومین نمایشگاه ایرانگردی در سال 1371، چهل نامهٔ كوتاه به همسرم، آتش بدون دود - داستان بلند هفت جلدی، با سرودخوان جنگ در خطهٔ نام و ننگ، یك صعود باورنكردنی، تكثیر تأسف‌انگیز پدربزرگ، مردی در تبعید ابدی - براساس زندگی ملاصدرا، حكایت آن اژدها، بر جاده‌های آبی سرخ - داستان بلند 10جلدی براساس زندگی میرمَهنای دوغابی، صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها - بخشی از «تاریخ تحلیلی پنج‌هزار سال ادبیات داستانی ایران»، یك عاشقانه آرام، سه دیدار با مردی كه از فراسوی باور ما می‌آمد، طراحی حیوانات - طرح‌های كوثر احمدی با گفتاری تحلیلی در باب مفاهیم و تعاریف «طرح» در هنرها، الف‌با - تحلیل فلسفی 50طرح از علی‌اكبر صادقی نقاش، پیشگفتار «كوچه‌های كوتاه» - مجموعه قصه‌های كوتاه گروهی از شاگردان نادر ابراهیمی و... درحیطه ادبیات كودك و نوجوان نیز ابراهیمی آثار ارزشمندی دارد از جمله:
دور از خانه، قصه برگزیدهٔ آسیا از سوی «سازمان جهانی یونسكو» و كتاب برگزیده شورای كتاب كودك در سال 1347؛ كلاغ‌ها، جایزهٔ اول فستیوال كتاب‌های كودكان توكیو ژاپن، جایزه اول - سیب طلایی - براتیسلاوا، جایزه اول تعلیم و تربیت از یونسكو چاپ شده در سال 1348؛ سنجاب‌ها در سال 1349 به چاپ رسیده است، قصه برگزیدهٔ آسیا از سوی «سازمان جهانی یونسكو» و كتاب برگزیده شورای كتاب كودك در سال 1347؛ قصه گل‌های قالی چاپ شده در 1352- جایزه بزرگ جشنواره كتاب كودك كنكور نوما، ژاپن؛ پهلوان پهلوانان، پوریای ولی - چاپ شده در سال 1352- كتاب برگزیده از سوی «آكادمی المپیك» همایش فردوسی و اخلاق پهلوانی 1384، جایزهٔ بزرگ جشنوارهٔ كتاب كودك كنكور نوما، ژاپن 1978؛ باران - آفتاب و قصهٔ كاشی چاپ شده در سال 1353؛ بزی كه گم شد، چاپ شده در سال 1353؛ من راه خانه‌ام را بلد نیستم، چاپ شده در سال 1353؛ سفرهای دورودراز هامی و كامی در وطن؛ پدر چرا توی خانه مانده‌است - از مجموعه «قصه‌های انقلاب برای كودكان» چاپ شده در سال 1357؛ جای او خالی - از مجموعهٔ «قصه‌های انقلاب برای كودكان» چاپ شده در سال 1357؛ جای تو خالی - از مجموعهٔ «قصه‌های انقلاب برای كودكان» چاپ شده در سال 1357؛ نیروی هوایی - از مجموعهٔ «قصه‌های انقلاب برای كودكان» چاپ شده در سال 1357؛ سحرگاهان همافرها اعدام می‌شوند - از مجموعهٔ «قصه‌های انقلاب برای كودكان» چاپ شده در سال 1358؛ برادرت را صدا كن - از مجموعهٔ «قصه‌های انقلاب برای كودكان» چاپ شده در سال 1358؛ برادر من مجاهد، برادر من فدایی - از مجموعهٔ «قصه‌های انقلاب برای كودكان»؛ جَنگ بزرگ از مدرسهٔ امیریان - از مجموعهٔ «قصه‌های انقلاب برای كودكان»؛ نامهٔ فاطمه، پاسخنامهٔ فاطمه - از مجموعهٔ «قصه‌های انقلاب برای كودكان»؛ مامان! من چرا بزرگ نمی‌شوم - از مجموعهٔ «قصه‌های ریحانه خانم» چاپ شده در سال 1368؛ روزی كه فریادم را همسایه‌ها شنیدند - از مجموعهٔ «قصه‌های ریحانه خانم» چاپ شده در سال 1368؛ آدم وقتی حرف می‌زند چه شكلی می‌شود - از مجموعهٔ «قصه‌های ریحانه خانم» چاپ شده در سال 1369؛ درخت قصه ـ قُمری‌های قصه - (جایزه كتاب برگزیده ازسوی هیئت داوران بزرگ‌سال كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان، جایزه‌كتاب برگزیده ازسوی هیئت داوران خردسال، ترجمه‌شده به زبان روسی در تركمنستان) چاپ شده در سال 1369؛ عبدالرزاق پهلوان - كتاب برگزیده از سوی «آكادمی المپیك» همایش فردوسی و اخلاق پهلوانی 1384؛ آن‌كه خیال بافت و آن‌كه عمل كرد؛ حكایت كاسهٔ آب خنك - از مجموعهٔ «نوسازی حكایت‌های خوب قدیم برای كودكان»؛ حكایت دو درخت خرما - از مجموعهٔ «نوسازی حكایت‌های خوب قدیم برای كودكان»؛ آن شب كه تا سحر - از مجموعهٔ «نوسازی حكایت‌های خوب قدیم برای كودكان»؛ قلب كوچكم را به چه كسی هدیه بدهم؟ - دیپلم افتخار نخستین نمایشگاه بین‌المللی تصویرگران كتاب كودك 1372؛ مثل پولاد باش پسرم، مثل پولاد - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ داستان سنگ و فلز و آهن - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ .با من آشنا شو، با من دوست شو - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ هستم اگر می‌روم، گر نروم نیستم - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ راستی اگر نبودم - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ كمیاب و قیمتی اما… - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ مدرسهٔ بزرگ‌تری هم وجود دارد - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ گل‌آباد دیروز، گل‌آباد امروز - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ گل‌آباد امروز، گل‌آباد فردا - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ فرهنگ فراورده‌های فلزی ایران - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ هفت آموزگار مهربان - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم»؛ ما مسلمانان این آب و خاكیم - از مجموعهٔ «ایران را عزیز بداریم» دریافت جایزه نخست آسیایی تصویرگران كتاب كودك 1370؛ قصه سار و سیب؛ قصه موش خودنما و شتر باصفا؛ با من بخوان تا یاد بگیری؛ حالا دیگر می‌خواهم فكر كنم؛ قصه قالیچه‌های شیری؛ همه گربه‌های من 1 و2؛ دیدار با آرزو و.. .
زنده‌یاد نادر ابراهیمی دستی هم بر نگارش نمایشنامه نویسی داشت. برخی آثار مكتوب او در تئاتر عبارت‌اند از: اجازه هست آقای برشت؟ وسعت معنای انتظار (سه قصه نمایشی)، یك قصه معمولی و قدیمی در باب جنایت، فیلم‌نامه، آخرین عادل غرب، صدای صحرا و.. .
اما از جمله ترجمه‌های خوب ابراهیمی عبارت‌اند از:
مویه كن سرزمین محبوب - ترجمه با همكاری فریدون سالك، از پنجره نگاه كن - ترجمه با همكاری احمد منصوری، دوست كسی است كه آدم را دوست دارد - ترجمه با همكاری احمد منصوری، آدم آهنی - كتاب برگزیدهٔ سال 1351 از سوی شورای كتاب كودك، ترجمه با همكاری احمد منصوری.
خدایش رحمت كند او را كه در وادی شعر و ادب و هنر سروقامتی سترگ بود. درباره ابراهیمی، علاقه‌مندی‌ها، اعتقادات و دلبستگی‌ها، تلخ‌كامی‌ها و شادكامی‌های او حرف و سخن بسیار است كه ان‌شاءالله در روزهای آتی در این‌باره با شما خوانندگان عزیز و گرامیان دوستدار شیراز نوین سخن گفتن آغاز و مقالاتی را تقدیمتان خواهیم نمود.
عزیز من! (همسرم) خوشبختی، نامه‌ای نیست كه یك روز، نامه‌رسانی، زنگ در خانه‌ات را بزند و آن را به دست‌های منتظر تو بسپارد. خوشبختی، ساختن عروسك كوچكی است از یك تكه خمیر نرم شكل پذیر… به همین سادگی، به خدا به همین سادگی؛ اما یادت باشد كه جنس آن خمیر باید از عشق و ایمان باشد نه از هیچ چیز دیگر، خوشبختی را در چنان هاله‌ای از رمز و راز، لوازم و شرایط، اصول و قوانین پیچیدهٔ ادراك ناپذیر فرو نبریم كه خود نیز در شناختنش شویم… خوشبختی، همین عطر محو و مختصر تفاهم است كه در سرای تو پیچیده است…
برگرفته از كتاب چهل نامه كوتاه به همسرم